Ο ρόλος των μαζών στη πολιτική πραγματικότητα

Του Αντώνη Γαλανόπουλου 

Σκέψεις διαβάζοντας το «Κράτος, Μάζες και Πολιτική» του Ετιέν Μπαλιμπάρ 

Το «Κράτος, Μάζες και Πολιτική», που κυκλοφόρησε τον Νοέμβριο του 2014, αποτελεί το τρίτο βιβλίο των δυναμικών εκδόσεων Εκτός Γραμμής και περιλαμβάνει μια συλλογή θεωρητικών και πολιτικών παρεμβάσεων του Ετιέν Μπαλιμπάρ από τις δεκαετίες του 1970 και 1980. Ο Ετιέν Μπαλιμπάρ είναι ιδιαίτερα γνωστός στη χώρα μας και στα ελληνικά κυκλοφορούν άλλα εφτά βιβλία του. Μάλιστα ο Γάλλος φιλόσοφος επισκέφθηκε πρόσφατα τη χώρα μας και μίλησε στο Γαλλικό Ινστιτούτο της Αθήνας με θέμα «Από το λαϊκισμό στον αντιλαϊκισμό: Ιστορία και στρατηγική». Σίγουρα η εικόνα του Γάλλου στοχαστή που παίρνει κανείς από το βιβλίο και από τις τωρινές παρεμβάσεις του είναι αρκετά διαφορετική, καθώς όπως είναι γνωστό η σκέψη του Μπαλιμπάρ παρουσιάζει μια εξέλιξη και τα τελευταία χρόνια ασχολείται ιδιαίτερα με την έννοια της ισοελευθερίας, τα ζητήματα της δημοκρατίας και της Ευρώπης αλλά και τη φιλοσοφία του Σπινόζα. Παρόλα αυτά η δημοσίευση του βιβλίου έχει τη δική της αξία, προσφέροντας στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό σημαντικές επεξεργασίες του Μπαλιμπάρ κυρίως γύρω από τη μαρξιστική θεωρία. 

Το βιβλίο ξεκινά με το σημαντικό κείμενο «Η διόρθωση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου» και συνεχίζει με κείμενα του Μπαλιμπάρ που αγγίζουν τα ζητήματα του κράτους, της πολιτικής των μαζών, του καταμερισμού εργασίας της ταξικής πολιτικής και της ιδεολογίας και είναι αρκετά απαιτητικό στην ανάγνωσή του. Ο Μπαλιμπάρ διατυπώνει μερικές απόψεις που μας καλούν να σκεφτούμε ξανά κάποιες αναπαραστάσεις της μαρξιστικής θεωρίας, όπως οι παρακάτω: «Ο Μαρξ δεν κατάφερε ποτέ να σταθεροποιήσει τον λόγο του σε σχέση με την έννοια της πολιτικής» (σ. 163), «Πρέπει να αναδειχτεί εκ νέου η σημασία που έχει η μόνιμη διαβεβαίωση του Μαρξ ότι δεν αναλογεί σε εκείνον η εισαγωγή των εννοιών «τάξεις» και «ταξική πάλη». Αυτό που περισσότερο χαρακτηρίζει το εγχείρημα του Μαρξ είναι το γεγονός ότι επανενοποίησε με όρους λογικής τις δυο πλευρές» (σ. 175), «Ο Μαρξ δεν λέει ότι «οι τάξεις κάνουν την ιστορία» αλλά ότι «οι μάζες (ή οι άνθρωποι ως μάζα) κάνουν την ιστορία» (σ. 188). 

Δυστυχώς, δεν μπορούμε να σταθούμε σε όλα τα σημεία του βιβλίου. Στο επίμετρο του βιβλίου, ο Παναγιώτης Σωτήρης -επιχειρώντας να αναδείξει και τη σχέση του βιβλίου με την τρέχουσα ελληνική επικαιρότητα- επιλέγει να δώσει μεγαλύτερη έμφαση στο ζήτημα της πολιτικής των μαζών, της πολιτικής παρέμβασης και δράσης στον δρόμο. Εγώ θα σχολιάσω επίσης αυτό το ζήτημα αλλά σε συνάρτηση με το ζήτημα της «αριστερής κυβέρνησης». Σε ένα σημείο του βιβλίου ο Μπαλιμπάρ γράφει «η ύπαρξη μιας επισήμως δηλωμένης «αριστερής» κυβέρνησης (…) θέτει εκ νέου το ερώτημα τι σημαίνει «αριστερή πολιτική» και ποιες σχέσεις διατηρεί στη πραγματικότητα με τους λόγους περί κοινωνικού μετασχηματισμού, απελευθέρωσης, ισότητας, οι οποίοι εξέλαβαν στη Γαλλία την κυρίαρχη μορφή του σοσιαλιστικού λόγου». Αυτό το σημείο είναι αυτό που, για μένα, θέτει το μεγαλύτερο ερώτημα σχετικά με την ελληνική πραγματικότητα σήμερα. Και μάλιστα το ερώτημα μπορεί να διατυπωθεί με δυο τρόπους: Σε τι συνίσταται η αριστερή πολιτική μιας αριστερής κυβέρνησης αλλά και σε τι συνίσταται η εν γένει αριστερή πολιτική σε μια χώρα που έχει μια δηλωμένη αριστερή κυβέρνηση; Ο Μπαλιμπάρ των δεκαετιών του ’70 και του ’80 και ο Μπαλιμπάρ των τελευταίων δυο δεκαετιών πιθανότατα θα έδινε διαφορετικές απαντήσεις. Αλλά αυτό δεν αποτελεί πρόβλημα. Τα βιβλία, οι θεωρητικές παρεμβάσεις, οι διανοούμενοι οι ίδιοι προσφέρουν ερεθίσματα, προκλήσεις, ερωτήματα. Ούτε ο Μπαλιμπάρ ο ίδιος ούτε ο αριστερός διανοούμενος εν γένει είναι κάποιος που δίνει πακέτα λύσεων ή βιβλικούς κανόνες. Ακολουθώντας το νήμα του βιβλίου, θα λέγαμε πως οι μάζες ή ο λαός είναι αυτός που εν τέλει μέσα από την πολιτική του δραστηριοποίηση θα γεννήσει τις λύσεις, θα βρει τις απαντήσεις. Και αυτή η συνθήκη –της θεωρητικής αβεβαιότητας- δεν είναι μια συνθήκη που πρέπει να φοβόμαστε. 

Ίσως η πρώτη πρακτική απάντηση στο μεγάλο ερώτημα του τι σημαίνει αριστερή πολιτική στον 21ο αιώνα, και μάλιστα στη Δύση, θα κριθεί το επόμενο χρονικό διάστημα στην Ελλάδα. Αυτό είναι παραδεκτό σε μεγάλο βαθμό από όλους. Όλα τα αριστερά κόμματα διεθνώς και κορυφαίοι διανοούμενοι της ριζοσπαστικής πολιτικής σκέψης από τον Ντέϊβιντ Χάρβει και τον Ιμμάνουελ Βαλερστάϊν έως την Σαντάλ Μουφ και τον Σλαβοϊ Ζίζεκ έχουν το βλέμμα τους στραμμένο στην Ελλάδα. Το βιβλίο περιλαμβάνει αρκετά από τα θέματα που η αριστερή πολιτική καλείται να ξανασκεφτεί στο σημερινό περιβάλλον, αλλά τα θέματα αυτά δεν τελειώνουν στις σελίδες αυτού ή οποιοδήποτε βιβλίου. Είναι αλήθεια ότι ζητήματα που ανήκουν στο επίπεδο του κοινωνικού μετασχηματισμού, ζητήματα που αγγίζουν τη δομή της εξουσίας δεν έχουν τεθεί και είναι άγνωστο αν θα μπορέσουν να τεθούν σύντομα στο βαθμό που υπάρχει η γενική παραδοχή πως, σε καπιταλιστικό πλαίσιο, το κόμμα που κερδίζει τις εκλογές κερδίζει απλώς την κυβέρνηση και όχι την πραγματική εξουσία. Κι εδώ είναι που μπαίνει στη σκηνή ο παράγοντας των μαζών και ο παιδευτικός ρόλος των αριστερών οργανώσεων (που σχετίζονται ή όχι με τη κυβέρνηση).Ο λαϊκός παράγοντας πρέπει να μείνει ενεργός, από τη μια διεκδικώντας και πιέζοντας την αριστερή κυβέρνηση στο άμεσο υλικό επίπεδο, και από την άλλη παρεμβαίνοντας στο επίπεδο χάραξης της αριστερής πολιτικής μέσα από μια σχέση ανατροφοδότησης με κάθε κύτταρο ενεργής σκέψης. Ακόμα και με αριστερή κυβέρνηση, οι μάζες είναι αυτές που καλούνται να σκεφτούν, να χαράξουν και να διαβούν το δρόμο της κοινωνικής χειραφέτησης.