Λατινική Αμερική και Podemos: Μεταξύ Ηγεμονίας και Πλήθους

Του Bruno Cava

Λαϊκισμός 

Η διαφορά μεταξύ λαϊκιστικού λόγου και κλασσικού φιλελεύθερου λόγου εδράζεται στο γεγονός πως για τον πρώτο, ο «λαός» είναι κάτι το οποίο πρέπει να κατασκευαστεί, ενώ για τους φιλελεύθερους ο «λαός» είναι ήδη δεδομένος. Στον λαϊκισμό η κατασκευή του λαού λαμβάνει χώρα μέσω της διαίρεσης μεταξύ του «εμείς» και του «αυτοί». 

Ο λαϊκισμός αποποιείται την ψευδή καθολικότητα της υπάρχουσας αντιπροσωπευτικής τάξης, η οποία δεν μας αντιπροσωπεύει πλέον, με αποτέλεσμα να καθιστά αναγκαίο το αίτημα για μια νέα καθολικότητα. Κατά την διάρκεια των αστικών επαναστάσεων, αυτό ήταν το διακύβευμα της πάλης ενάντια στο παλαιό καθεστώς, σύμφωνα με το οποίο ήταν δυνατή η απελευθέρωση από μια παρασιτική αριστοκρατία με σκοπό να σχηματιστεί το έθνος και ο αστός πολίτης που θεωρούνται τώρα μια καθολικότητα. Κατά την αντι-αποικιοκρατική πάλη αυτό ήταν το διακύβευμα στον αγώνα ενάντια στην μητρόπολη και τον ιμπεριαλισμό, μέσω της επίκλησης στο όνομα της ενότητας με στόχο την εθνική απελευθέρωση. Σύμφωνα με τον Αντόνιο Γκράμσι, η κατασκευή του λαού και του λαϊκού, ενώνει τους διανοούμενους, τους εργάτες και τους χωρικούς μέσω της εθνικο-λαϊκής συλλογικής συνείδησης, με στόχο να απελευθερώσουν οι ίδιοι τους εαυτούς τους από τους αστούς. 

Η κατασκευή του Εθνικο-Λαϊκού 

Στην Βραζιλία, οι ιδέες του εθνικο-λαϊκού ήταν παρούσες σε μορφές προσανατολισμένες προς την επιδίωξη της ανάπτυξης, όπου με κινητοποιητικές, παιδαγωγικές και οργανωτικές δράσεις, συνδυάζονταν ο εθνικός εκσυγχρονισμός με την λαϊκή απελευθέρωση. Η κατάκτηση της εξουσίας δεν θα συνέβαινε αποκλειστικά με την κατάληψη του κράτους, αλλά θα συνέβαινε μέσα από την επίπονη πολιτιστική και ιδεολογική διάδοση της εθνικής συγκρότησης από τις βάσεις. Το έργο των διανοούμενων σε αυτό το σχέδιο σχετίζεται με το να ηγηθούν μιας διαδικασίας διαφωτισμού των μαζών σε συμφωνία με ένα πρόγραμμα χειραφέτησης. 

Η πολιτική θεωρία που βρίσκεται πιο κοντά σε αυτήν την εθνικο-λαϊκή υπόσχεση, αν και έχει επεξεργαστεί στο πλαίσιο των βιομηχανικών κοινωνιών του οικονομικού κέντρου, είναι η γκραμσιανή θεωρία. Σύμφωνα με τον Γκράμσι, ο οποίος έγραψε στο πρώτο μισό του προηγούμενου αιώνα, η εξουσία στο καπιταλισμό δεν διατηρείται μόνο μέσω του εξαναγκασμού και του φόβου. Πρέπει πρώτα απ’ όλα να παράγει μια διάχυτη νομιμότητα, η οποία μέσω αναρίθμητων συλλογικών πολιτισμικών θεσμών, εξασφαλίζει διαρκώς την συναίνεση της πλειοψηφίας. Με αυτόν τον τρόπο, το πεδίο αντιπροσώπευσης στο σύνολο του, αποτελούμενο από κυβερνήσεις, κόμματα και συνδικάτα, μπορεί να λειτουργήσει ως ο αντιπρόσωπος του «γενικού συμφέροντος», κλείνοντας ρωγμές και αποτρέποντας παρεκκλίσεις. 

Η ιδεολογία τότε δεν εμφανίζεται ως ένα σύστημα συστηματικής μυθοποίησης. Δεν εμφανίζεται δηλαδή σαν ένα κάλυμμα απέναντι στην πραγματικότητα, μια μυστική κουρτίνα που κρατά μακριά τους ανθρώπους από την αλήθεια για τις πραγματικές σχέσεις εξουσίας. Επιπλέον, η ιδεολογία έχει έναν υλικό χαρακτήρα: καθορίζει την συμπεριφορά και διεισδύει στις συνήθειες. Ο καπιταλισμός στην ουσία δεν ξεγελάει κανέναν. Απόψεις που λένε πως ο καπιταλισμός μπορεί να χάσει την δύναμη του με μέσα που θα καταγγέλλουν τις περιπλοκές του, είναι αφελείς. Τα άτομα γνωρίζουν ήδη, ότι ο καπιταλισμός είναι ένα σύστημα εκμετάλλευσης που παράγει από το ένα άκρο, πολυτέλεια και σπατάλη και από το άλλο, εξαθλίωση και βία. 

Ηγεμονία και Αντι-ηγεμονία 

Αυτό είναι που ο Γκράμσι ονόμασε ηγεμονία: δηλαδή, την φυσιολογική μορφή της πολιτικής στις αναπτυγμένες και περίπλοκες κοινωνίες, στις οποίες υπερισχύουν οι αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες. Η ηγεμονία είναι ένα πολιτισμικό εγχείρημα σε μεγάλο εύρος που προηγείται μιας ενότητας επιβεβλημένης από το κράτος και καθορίζει την ύπαρξη μιας ηγεμονικής ομάδας που αναδύεται ως κομιστής του «γενικού συμφέροντος». Με όρους ηγεμονίας, η δυσκολία του ερωτήματος δεν είναι να αναρωτιόμαστε πως λειτουργεί ο καπιταλισμός, αλλά μάλλον πως εμείς οι ίδιοι κάνουμε τον καπιταλισμό να λειτουργεί. 

Επομένως, η αντι-ηγεμονική αναμέτρηση περνά επίσης μέσα από μια αναμέτρηση στο πολιτισμικό και ιδεολογικό επίπεδο, με την σταδιακή διείσδυση στο σύστημα και την κατάληψη καίριων θέσεων- αυτό δηλαδή που ο μαρξιστής θεωρητικός αποκαλεί «πόλεμο θέσεων». Η προσπάθεια που πρέπει να γίνει αφορά την αναδιοργάνωση των πολιτικών ταυτοτήτων που θα οδηγήσει στην διάσπαση της ηγεμονίας και θα επιβεβαιώσει την ύπαρξη δύο ανταγωνιστικών τοποθετήσεων: εμείς (ο λαός) απέναντι σε αυτούς (την αστική τάξη). Εάν αυτό επιτευχθεί, θα σημαίνει πως η κατασκευή του λαού με άλλους όρους σε συμφωνία με μια εθνικο-λαϊκή συνείδηση χαρακτηριζόμενη από την ταυτότητα της εργατικής τάξης και των αγροτών, βρίσκεται σε πλήρη αντιστοιχία με την σοσιαλιστική αντιπροσώπευση. 

Ο Λακλάου και το Κενό Σημαίνον 

Ο αργεντινός μετα-μαρξιστής Ερνέστο Λακλάου αποστασιοποιήθηκε από τον Γκράμσι και απομακρύνθηκε από την ιδέα πως η αντι-ηγεμονία διαμορφώνει μια ταξική πάλη. Με το συγγραφικό του έργο στα τέλη του 20ου αιώνα, ο Λακλάου υποστηρίζει πως ζούμε σε μια μετα- ιδεολογική πραγματικότητα, στην οποία η κοινωνία δεν μπορεί να ερμηνευτεί με το δυαδικό σχήμα των τάξεων. Η ταξική πάλη είναι μόνο μια όψη των διάφορων αγώνων. Με αυτόν τον τρόπο, η αντι-ηγεμονική πάλη κινείται προς τα νέα κοινωνικά κινήματα που συναρθρώνουν διάφορες πολιτικές ταυτότητες, αναδεικνύοντας παράλληλα την πάλη σε θέματα, όπως η φυλή, η εθνικότητα, το φύλο, η σεξουαλικότητα και οι μετανάστες. 

Σε καιρούς όπου η αντιπροσώπευση διέρχεται κρίση, η βασική δομή του νοήματος χάνει τη συνοχή του. Το χάσμα που θα ανοίξει εξαιτίας της αστάθειας του ηγεμονικού μπλοκ είναι αυτό που ο Λακλάου αποκαλεί κενό σημαίνον. Είναι δηλαδή ένα δομικό μέρος, στο οποίο το νόημα βρίσκεται στο έλεος των πολλαπλών τριβών που προκαλεί η αντι-ηγεμονία. Ο αγώνας κορυφώνεται με την κάλυψη των ρωγμών μέσα από μια κοινωνική και κρατική μεταρρύθμιση που ικανοποιεί απαιτήσεις, αφομοιώνει εκ νέου τους διανοούμενους και επαναφέρει την υπάρχουσα τάξη (με τους όρους του Γκράμσι, μια παθητική επανάσταση). Αυτή η πάλη διεξάγεται πάνω στη ζήτημα της κατάληψης του κενού σημαίνοντος από μια ομάδα ικανή να υποστηρίξει μια νέα καθολικότητα, μια νέα τάξη του λόγου που διαπερνάται από μια κοινωνική ολότητα, η οποία μέχρι πρότινος υποεκπροσωπούνταν. 

Όπως έχει ήδη διαπιστωθεί από τον αναγνώστη, ο Λακλάου τοποθετεί τον λόγο στο κέντρο της πολιτικής δραστηριότητας. Η αντι-ηγεμονία του Λακλάου συνιστά έναν επαναπροσδιορισμό της καθολικότητας μέσω του λόγου. Η αυτονομία της πολιτικής παράγεται σε μια αντιπαράθεση, η οποία, σε τελική ανάλυση, επιλύεται με γλωσσικούς όρους. Η αποκρυστάλλωση των πολιτικών ταυτοτήτων που μέχρι στιγμής υποεκπροσωπούνταν, προσδιορίζει το νέο ιστορικό μπλοκ, σε μια ενότητα που είναι ταυτόχρονα πολιτισμική και πολιτική. 

Ο λαϊκισμός 2.0 του Podemos 

Ο Ινίγκο Ερεχόν, ισπανός διανοούμενος του νέου κόμματος Podemos, αναφέρθηκε στον Λακλάου στην 650 σελίδων διατριβή του που πραγματεύεται την άνοδο του Έβο Μοράλες και του Κινήματος προς τον Σοσιαλισμό (MAS) στην εξουσία στην Βολιβία. Ο συγγραφέας εξηγεί πως μετά από ένα κύκλο αναταράξεων μεταξύ του 2000 και του 2005, συμπεριλαμβανομένων του πολέμου για το νερό και του πολέμου για το αέριο, ο Έβο και το MAS κατάφεραν να ανακατασκευάσουν την ηγεμονία μέσα από την ενοποίηση των αγώνων των συνδικάτων, των cocaleros [1], των αυτοχθόνων, των αγροτών και των αντι- νεοφιλελεύθερων αριστεριστών. Το ιστορικό αποτέλεσμα, ήταν η συρραφή μιας νέας ολότητας του λόγου που, υπερβαίνοντας τα υπάρχοντα πλαίσια, μπορούσε να καλύψει το κενό σημαίνον, όπως αυτό προέκυψε από την βολιβιανή αντιπροσωπευτική κρίση στις αρχές του 21ου αιώνα. 

Η βασική στρατηγική του Podemos, έχει ως βασικό της άξονα την έννοια της ηγεμονίας, όπως την έχουν διατυπώσει ο Γκράμσι, ο Λακλάου και ο Ερεχόν. Υπάρχει η ερμηνεία πως κατά την διάρκεια των ημερών του Κινήματος της 15ης Μαϊου (Μ15) το 2011, διερρήχθη ο ορίζοντας του νοήματος του μοναρχικού καθεστώτος του 1978 και της δικομματικής εναλλαγής του PSOE (Σοσιαλιστικό Κόμμα) και του ΡΡ (Λαϊκό Κόμμα). Ως τέτοιο κίνημα, το Μ15 εισήγαγε ένα κενό σημαίνον, το οποίο τέθηκε προς συζήτηση. Ωστόσο, καμία οργανωμένη δύναμη δεν ήταν ικανή να το νοηματοδοτήσει με στόχο να παρέχει ένα νέο παγκόσμιο και κοινωνικό νόημα. 

Η συντριπτική άνοδος του Podemos μπορεί να εξηγηθεί με αυτό τον τρόπο. Βρέθηκε στο σωστό μέρος, την σωστή στιγμή, αναλαμβάνοντας το έργο της νοηματοδότησης του κενού σημαίνοντος του Μ15. Αυτό σημαίνει πως ανέλαβε να κατασκευάσει έναν λόγο, ικανό να ενώσει μια κοινωνική πλειοψηφία που θα προσελκύσει τα τμήματα μιας κοινωνίας σε μετάβαση. Από εδώ πηγάζει η ιδέα που είναι τόσο έντονα παρούσα στον λόγο του Πάμπλο Ιγκλέσιας, όταν αναφέρεται στην κατάληψη του «κέντρου του πίνακα», δηλαδή να επιβεβαιώσει μια νέα καθολικότητα που θα συνθέσει με τη σειρά της την ολότητα της κοινωνίας μετά το Μ15. Αυτό σημαίνει μια εκτεταμένη και εγκάρσια σύνθεση, παραπλήσια με αυτή του MAS στην Βολιβία, που θα σταθεροποιήσει τον κύκλο των αναταραχών σε έναν νέο θεσμικό κύκλο. 

Πλήθος vs. Ηγεμονία 

Η διαφορά μεταξύ του λαϊκισμού και της θεωρίας του πλήθους του Νέγκρι και Χάρντ, βρίσκεται στο γεγονός πως για το τελευταίο η εξουσία δεν εδράζεται στην κατασκευή του λαού. Ο λαός δεν ανήκει στο πλήθος, καθώς το πλήθος αποτελείται από ατομικές δυνάμεις που δεν επιδέχονται κάποιου είδους ενοποίηση. Το έργο του πλήθους δεν συνίσταται στην παγίωση μιας «σταθερής καθολικότητας» με μέσα συρραφής του νοήματος, αλλά με τον πολλαπλασιασμό των σημείων τριβής μέσα από μια ποικιλία τακτικών. 

Για τον Νέγκρι και τον Χάρντ η κατασκευή του εθνικο-λαϊκού δεν είναι ηθικά λανθασμένη επειδή προσπαθεί να ενοποιήσει την μη εκπροσωπούμενη ποικιλομορφία των πολιτικών ταυτοτήτων και να καταλήξει σε ένα άλλο σχέδιο εξουσίας («εθνικο- λαϊκό» η μη). Ωστόσο, σε πρώτη βάση, τέτοιου είδους «ταυτότητες» δεν μπορούν να εκπροσωπηθούν, καθώς η κάθε ταυτότητα έχει μοναδικό χαρακτήρα που βρίσκεται σε μια μόνιμη μετάβαση και κατά δεύτερο λόγο, επειδή η προσπάθεια ενοποίησης αφαιρεί την ισχύ της διαφορετικότητας που εκφράζει η κάθε μια ταυτότητα. Η ουσία του πλήθους είναι η ίδια η δύναμη του, με την έννοια ότι οι ατομικές δυνάμεις από τις οποίες αποτελείται, είναι άμεσα παραγωγικές- δηλαδή, οι μορφές ζωής, οι ενεργές επιρροές, τα δικαιώματα διαβίωσης και οι δημιουργικές δυνατότητες της πόλης. 

Ο Λακλάου και ο Νέγκρι διαφέρουν ως προς τις ορίζουσες του αγώνα υπό τις παρούσες συνθήκες. Ο Λακλάου ορίζει μια μετα- ιδεολογική εποχή στην οποία η ταξική πάλη υποχωρεί μπροστά στην ποικιλία των ταυτοτήτων που προσπαθούν με την σειρά τους να επιβληθούν. Ο Νέγκρι παρατηρεί την μετάλλαξη του καθιερωμένου καπιταλισμού μέσα από μια νέα μορφή κοινωνικής ζωής, βασισμένη στην αυτονομία των υποκειμένων, που διατέμνεται από την συνεργασία μεταξύ τους και στην συγχώνευση μεταξύ ανθρώπινου και μη ανθρώπινου παράγοντα στο μηχανικό επίπεδο, κατά το ύφος του Ντελέζ και του Γκουατάρι. Στην πραγματικότητα, η τάξη έχει αναδιοργανωθεί μέσα από τις παρούσες συνθήκες της κοινωνικής οργάνωσης του καπιταλισμού σήμερα και πάνω σε αυτό ακριβώς το πεδίο μπορεί να αναδυθεί το πλήθος- πάντα μέσα από τον ανταγωνισμό και την δημιουργική δράση. 

Κριτική του Λαϊκισμού 2.0 

Με τη θεωρητική εστίαση στον λόγο, ο «Λαϊκισμός 2.0» του Ερεχόν, ξεχνάει τη σημασία των υποστρωμάτων μέσα από τα οποία λειτουργεί ο καπιταλισμός. Οι μεταλλάξεις για τις οποίες μιλούν ο Νέγκρι και ο Χάρντ, έχουν ως αποτέλεσμα την εξάλειψη του πιθανού διαχωρισμού μεταξύ του υλικού επιπέδου της πάλης, βάσει της οποίας τα υποκείμενα διαμορφώνουν τους εαυτούς τους και το πολιτισμικό και ιδεολογικό επίπεδο μέσα από το οποίο συναρθρώνουν την συλλογική τους βούληση. 

Οι εμπειρίες των αγώνων των νέων κινημάτων και των κύκλων αντίστασης δημιουργούν αλλαγές σε επίπεδο αισθήματος. Αν ο καπιταλισμός έχει το δικό του αποτύπωμα και το δικό του συναίσθημα, τότε τέτοιες πολιτικο-συναισθηματικές κατασκευές έχουν την ικανότητα να παράγουν άλλα αποτυπώματα και άλλα συναισθήματα. 

Η πραγματική αλλαγή δεν μπορεί να προκύψει από μια παγκόσμια ιδεολογία που θα υποκαταστήσει την παλιά τάξη πραγμάτων και θα σταθεί ανίκανη να προχωρήσει παραπέρα, παραμένοντας στο επίπεδο του λόγου. Η πραγματική αλλαγή μπορεί να μεταβληθεί από τα ίδια τα μειονοτικά κινήματα μέσα από την δημιουργία νέων συνηθειών. Βασικά, ο αγώνας του πλήθους είναι πιο δραστικός από την κατασκευή του λαού στο επίπεδο του λόγου, καθώς λειτουργεί ήδη στο ίδιο υποσυνείδητο θεμέλιο της καθημερινής ζωής. 

Το Podemos στο καναβάτσο; 

Έχοντας διατυπώσει όλα τα παραπάνω, δεν θα πρέπει να υποπέσουμε σε βεβιασμένες απλουστεύσεις, σαν να ήταν η περιγραφή του MAS υπό την σκοπιά της ηγεμονίας του Λακλάου ή η αυτό-επεξεργασία του Podemos από τους ιδεολόγους-καθηγητές του, καίριας σημασίας για την κατανόηση του ιστορικού και υλικού νοήματος τους. Είναι σημαντικό να προσέξουμε τη διαφορά μεταξύ του τι λέγεται για μια εμπειρία (συμπεριλαμβανομένων και αυτών οι οποίοι την βίωσαν) και τι λέει η ίδια η εμπειρία για μας. 

Η αναζήτηση του Podemos για την κατάκτηση της κοινωνικής πλειοψηφίας έχει ήδη επικριθεί για την εκπροσώπηση των παραγόντων που οδήγησαν στην δημιουργία του Μ15, τον ασαφή ενοποιητικό λαϊκισμό, τον ελαστικό βαθμό συνεννόησης, την έμφαση στην προσωπικότητα του Ιγκλέσιας, ή σύμφωνα με τα λόγια του ανθρωπολόγου Σαλβαντόρ Χαβελσόν, για την φθηνή πολιτικό-πολιτισμική μετάφραση (κάποιοι θα την έλεγαν οπορτουνιστική) των πειραμάτων της Λατινικής Αμερικής. Το Podemos μεταφέρει στην Ισπανία όχι το καλύτερο κομμάτι αυτών που παρήγαγε η Λατινική Αμερική, αλλά μάλλον το πιο προβληματικό μέρος που έχει οδηγήσει τις κυβερνήσεις σε αποξένωση. 

Το θέμα είναι πως σε αντίθεση με την Βολιβία, στην Ισπανία υποστηρίζεται η άποψη πως το Podemos θα επισκιάσει τον απόντα λαό, δηλαδή το πλήθος. στην Βολιβία στα προοδευτικά όρια της κυβέρνησης του Έβο και του MAS επέφεραν την διάνοιξη νέων πεδίων σύγκρουσης και τριβής που συνενώθηκαν με τα προηγούμενα πεδία, τα οποία δεν είχαν τελεσφορήσει, αυτό που ο Βολιβιανός μαρξιστής (και αντιπρόεδρος) Αλβάρο Γκαρσία Λινέρα όρισε ως καταστροφικό δεσμό. Το πλήθος συνέχισε να δρα με τον Έβο, χωρίς τον Έβο και εναντίον του Έβο- ταυτόχρονα και σε συμφωνία με μια ποικιλία τακτικών. 

Η παρούσα ανάρτηση είναι μια συντετμημένη εκδοχή του αρχικού άρθρου. 

Σημείωση: 

[1] Οι cocaleros είναι παραγωγοί φυτειών κακάο στην Βολιβία με μεγάλη πολιτική και κοινωνική βαρύτητα, σε αντίστοιχο βαθμό με τους ανθρακωρύχους στην Μ. Βρετανία. (Σ.τ.Μ.) 

Μετάφραση: Λάζαρος Καραβασίλης 

Πηγή: Upside Down World