Λαός ενωμένος: Για τον λαϊκισμό του μεσογειακού μωβ κύματος

Του Πάολο Γκερμπαούντο 

Είναι ένα αποκαλυπτικό σημάδι του ότι διανύουμε μια από εκείνες τις στιγμές ταχείας ιστορικής μετάβασης, όταν οι πολιτικές κατηγορίες ανακατασκευάζονται με μεγάλη ταχύτητα, το γεγονός ότι ο διαφιλονικούμενος όρος «λαϊκισμός», που συχνά συνδέεται με ξενοφοβικά κόμματα, από την Λίγκα του Βορρά στην Ιταλία, έως το Εθνικό Μέτωπο στη Γαλλία και το Κόμμα της Ελευθερίας στην Αυστρία, έχει αρχίσει να ανακτάται ως μια θετική ταμπέλα από ένα αυξανόμενο αριθμό αριστερών ακτιβιστών στη νότια Ευρώπη αλλά και πέραν αυτής. 

Το γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι αυτού που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε «μωβ κύμα» της Μεσογείου των Ποδέμος και ΣΥΡΙΖΑ –λόγω του χρώματος των συμβόλων τους, και κατ’ αναλογία με το ροζ κύμα των Τσάβες και Μοράλες στη Λατινική Αμερική– αυτοαποκαλούνται λαϊκιστές έχει γίνει ένας πιασάρικος και προκλητικός τρόπος για να εκφράσουν τη διαφορά μεταξύ της ιδεολογίας τους και εκείνης της παραδοσιακής Αριστεράς. 

Αλλά τι εννοούμε πραγματικά όταν αποκαλούμε το Ποδέμος, το ΣΥΡΙΖΑ και παρόμοια πολιτικά φαινόμενα «λαϊκιστές» και ακριβέστερα «αριστερούς λαϊκιστές»; Ποια είναι η διαφορά μεταξύ αυτών και πιο παραδοσιακών αριστερών δυνάμεων, οι οποίες δεν κατάφεραν να εκμεταλλευτούν τις πολιτικές ευκαιρίες που προσφέρονται από την οικονομική κρίση του 2008 και τις πολιτικές λιτότητας; 

Το βασικό στοιχείο που κάνει τον πολιτικό λόγο των Ποδέμος και ΣΥΡΙΖΑ και παρόμοιων σχηματισμών «λαϊκιστικό», είναι η επίκληση στη λαϊκή ενότητα (παρά στην ταξική ενότητα), στο λαό ως σύνολο, έναντι κοινών εχθρών. 

Αυτή η έκκληση στην ενότητα του λαού, που αντηχεί το σύνθημα του Σαλβαδόρ Αλιέντε «λαός ενωμένος ποτέ ηττημένος» είναι ένα χαρακτηριστικό που έχει παρατηρηθεί από πολλούς θεωρητικούς του λαϊκισμού από τον Ερνέστο Λακλάου στον Ντανιελε Αλμπετράζι και τον Ντάνκαν ΜακΝτοννελλ, και εκδηλώνεται με τη χρήση ενός ιδιαίτερα συμπεριληπτικού λόγου και συχνών αναφορών στην ίδια την έννοια του «λαού» στη ρητορική των λαϊκιστικών κομμάτων. 

Αυτή η έκκληση για λαϊκή ενότητα εκδηλώνεται σαφώς στην ρηματική τριάδα στον λόγο του Ποδέμος «άνθρωποι, πολίτες, λαός», όπως περιγράφεται από τον επικεφαλής ιδεολόγο τους Ινίγιο Ερεχόν, καθώς και στο λόγο του ΣΥΡΙΖΑ, που συχνά κάνει έκκληση σε όλους τους «δημοκρατικούς πολίτες », όπως παρατηρήθηκε από τον Έλληνα πολιτικό επιστήμονα, Γιάννη Σταυρακάκη. Κατά την πρόσφατη επιτυχία των δημοτικών εκλογών στην Ισπανία, η έκκληση στην ενότητα είχε χτιστεί μέσω αναφορών στην πόλη και την κοινότητα, όπως φαίνεται στην ονομασία τω συνδυασμών της Βαρκελώνη από Κοινού (Barcelona en Comú) και Μαδρίτη Τώρα (Ahora Madrid) 

Αυτός ο λόγος φέρει την έντονη χροιά του λόγου των κινημάτων των πλατειών του 2011 με την περίφημη έκκλησή τους στο 99%, έναντι εκείνων που ευθύνονται για την κρίση του 2008 και την ευρεία πολιτική διαφθορά, κινήματα στα οποία τόσο το Ποδέμος όσο και ο ΣΥΡΙΖΑ χρωστούν πολλά. Αυτός ο λόγος αντανακλά μια αυξανόμενη αίσθηση συλλογικής αλληλεγγύης μετά το θριαμβευτικό ατομικισμό των προηγούμενων δεκαετιών. 

Αυτή η ενωτική έκκληση προς το λαό είναι το ρηματικό στοιχείο που μοιράζεται το Ποδέμος και ο ΣΥΡΙΖΑ με δεξιά λαϊκιστικά κινήματα όπως το UKIP και το Εθνικό Μέτωπο, εξ ου και η ομοιότητα σε κάποια σημεία της ρητορικής τους. 

Ωστόσο, υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά στον τρόπο με τον οποίο αυτή η έκκληση για ενότητα συνοδεύεται από μια απαραίτητη διαίρεση, ένα καταστατικό έξωθεν, χωρίς το οποίο αυτή η ενότητα φαίνεται αδύνατη. Όπως τονίστηκε από τον Ενρέστο Λακλάου, ο λαϊκισμός συνοδεύεται πάντα από μια ισχυρή «εμείς εναντίον αυτών» αντίθεση, λόγω του γεγονότος ότι η ενότητα του λαού χρειάζεται ένα έξωθεν εναντίον του οποίου θα οργανωθεί. Στην περίπτωση των ακροδεξιών και ξενοφοβικών λαϊκιστικών κινημάτων, το «αυτοί» είναι ένας Άλλος που ορίζεται με φυλετικούςς ή εθνοτικούς όρους – οι μετανάστες, οι μουσουλμάνοι και άλλα εξιλαστήρια θύματα. Στην περίπτωση των αριστερών λαϊκιστικών κινημάτων, ο Άλλος ορίζεται με όρους θέσης στην δομή δύναμης. 

Στα λαϊκιστικά κινήματα της Λατινικής Αμερικής αυτός ο Άλλος ήταν πρώτα απ’ όλα ο Αμερικάνικος ιμπεριαλισμός, που στερούσε από τη Νότια Αμερική τον έλεγχο πάνω στην ίδια της τη μοίρα, και η συνενοχή τοπική λούμπεν αστική τάξη. Στο Ποδέμος και το ΣΥΡΙΖΑ ο Άλλος είναι τόσο ένας εσωτερικός όσο και ένας εξωτερικός εχθρός. Αποτελείται από ξένες δυνάμεις που δρουν εις βάρος των εθνικών συμφερόντων, όπως οι διεθνείς οικονομικοί θεσμοί (ΕΚΤ, ΔΝΤ) και οι κερδοσκόποι, αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι περιλαμβάνει επίσης την εθνική άρχουσα τάξη: άπληστοι τραπεζίτες, ημέτεροι επιχειρηματίες, διεφθαρμένοι πολιτικοί, όλοι κατηγορούνται ότι δρουν σε βάρος των συμφερόντων του λαού, επιδιώκοντας να ικανοποιήσουν τα δικά τους άπληστα συμφέροντα. 

Η απήχηση της επίκλησης αυτής της λαϊκής ενότητας έγκειται παραδόξως στο βαθύτερο επίπεδο του κατακερματισμού των κοινωνιών μας, στον απόηχο της χρηματοπιστωτικής κρίσης, και στον τρόπο με τον οποίο αυτός ο κατακερματισμός έχει χρησιμοποιηθεί επιτυχώς από τις κυρίαρχες ελίτ, ως μέρος της στρατηγικής του διαίρει και βασίλευε. Η άνοδος του μωβ κύματος μπορεί να ερμηνευθεί κοινωνιολογικά ως αντανάκλαση μιας κατάστασης στην οποία παραδοσιακοί ταξικά προσδιορισμένοι δεσμοί αντιπροσώπευσης εμφανίζονται ανίκανοι να οργανώσουν αρκετά μεγάλα τμήματα του πληθυσμού σε συνεκτικά «μπλοκ», τα οποία να μπορούν στη συνέχεια να κινητοποιηθούν από κόμματα που βρίσκονται κοντά στις ευαισθησίες τους, όπως συνέβη όταν τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα εκπροσωπούσαν τις συνδικαλιστικές οργανώσεις που με τη σειρά τους εκπροσωπούσαν τους εργαζόμενους. 

Αυτό δεν σημαίνει καθόλου ότι η «τάξη» –με την έννοια ενός συνόλου οικονομικών συνθηκών που καθορίζουν τις θέσεις των διαφόρων δημογραφικών ομάδων στην κοινωνική δομή– δεν έχει σημασία πια στη σύγχρονη πολιτική. Αυτό μάλλον σημαίνει ότι ο μετα-βιομηχανικός μετασχηματισμός της οικονομίας, και η εξαθλίωση και η αύξηση της ανεργίας που προκλήθηκε από την κρίση του 2008, έχει οδηγήσει σε μια ακραία διάσπαση της ταξικής δομής. Σε αυτήν την κατάσταση αντί να αντιμετωπίζουμε διακριτούς ταξικούς σχηματισμούς βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια ζελατινώδη ένωση που ο Ιταλός κοινωνιολόγος Εμανουέλε Φερατζίνα ονόμασε η «αόρατη πλειοψηφία»: επισφαλείς εργαζόμενοι, άνεργοι, φτωχοί εργαζόμενοι, μικροί επιχειρηματίες και η προλεταριοποιημένη μεσαία τάξη. 

Αυτοί είναι άνθρωποι που φαίνονται να μοιράζονται λίγα κοινά από την άποψη του «ταξικού συμφέροντος», αλλά οι οποίοι αντικειμενικά μοιράζονται πάρα πολλά από την άποψη των «λαϊκών συμφερόντων», από την άποψη της κοινής τους αντίθεσης εναντίον του 1% που τους έχει καταστήσει θύματα συσσωρεύοντας τεράστιο πλούτο . Ο λαϊκός λόγος παρείχε στα κόμματα του μωβ κύματος μια δυνατή αφήγηση για να ξεπεραστεί ο ταξικός κατακερματισμός που έχει εδώ και καιρό αποδειχθεί ένα ισχυρό όπλο στα χέρια των άπληστων τραπεζιτών και των διεφθαρμένων πολιτικών. Αλλά υπάρχουν ορισμένοι σημαντικοί περιορισμοί σε αυτό. 

Προφανώς τα κόμματα του μωβ κύματος, όπως και όλα τα λαϊκιστικά κόμματα, ποτέ δεν θα καταφέρουν να εκπληρώσουν τη φιλοδοξία της ενοποίησης του λαού που είναι εγγενής στο λόγο τους. Αυτό δεν είναι μόνο και μόνο επειδή ποτέ δεν θα καταφέρουν να επιτύχουν το ακατόρθωτο έργο του να κερδίσουν την υποστήριξη κυριολεκτικά του 99% του πληθυσμού, ούτε πρέπει να έχουν ποτέ αυτό ως στόχο. Στην πραγματικότητα δεν καταφέρνουν, τουλάχιστον ακόμα, το πολύ πιο περιορισμένο κατόρθωμα να κερδίσουν την υποστήριξη της πλειοψηφίας του πληθυσμού. 

Στις πρόσφατες εκλογές ο ΣΥΡΙΖΑ κέρδισε το 36,3% των ψήφων, ενώ στην πιο πετυχημένη δημοσκόπηση τον Ιανουάριο του 2015, το Ποδέμος εκτιμήθηκε στο 23,9%. Αυτά είναι στοιχεία τα οποία είναι πολύ κάτω από την πολύ μεγαλύτερη στήριξη που πέτυχαν τα κινήματα των πλατειών του 2011, τα κινήματα των Αγανακτισμένων στην Ισπανία και στην Ελλάδα, τα οποία αμφότερα πέτυχαν υποστήριξη περίπου 80%. Αυτό δείχνει πόσο δύσκολο είναι να μεταφραστεί η σχεδόν καθολική συναίνεση που επιτεύχθηκε από αυτά τα κινήματα σε ψήφους. Ωστόσο, τα στοιχεία αυτά συνιστούν μια εντελώς άλλη τάξη μεγέθους σε σχέση με ο,τι είχε επιτευχθεί από άλλες αριστερές δυνάμεις, όπως η Κομμουνιστική Επανίδρυση στην Ιταλία, ο Συνασπισμός στην Ελλάδα ή η Ενωμένη Αριστερά στην Ισπανία κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Αυτή είναι η πραγματική σύγκριση για την αξιολόγηση της επιτυχίας των αριστερών λαϊκιστικών κομμάτων. 

Τελικά, η επίκληση της λαϊκής ενότητας που βρίσκεται στο κέντρο του μωβ κύματος θα πρέπει να κατανοηθεί ως ένας «πολιτικός μύθος», αλλά ένας εντυπωσιακά παραγωγικός και χρήσιμο μύθος: μια αφήγηση που έχει αποδειχθεί ικανή να αντιμετωπίσει την τρέχουσα κατάσταση του βαθύ κοινωνικού κατακερματισμού που εδώ και καιρό αποτελούσε ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο για την Αριστερά. Όπως ο Ερνέστο Λακλάου παρατήρησε, ο λαϊκιστικός λόγος προϋποθέτει πάντοτε μια κατ’ ανάγκην υπερβολική αξίωση μιας μερικότητας να γίνει η ολότητα, των πληβείων να γίνουν λαός. 

Συμπερασματικά, ο λαός, με κεφαλαίο Λ, ισοδυναμεί με μια αναγκαία ψευδαίσθηση, μια προσδοκία που δεν μπορεί ποτέ να εκπληρωθεί πλήρως, η οποία όμως παρέχει μια ώθηση για την ανάπτυξη ενός ελπιδοφόρου πολιτικού λόγου. Πρόκειται για μια αφήγηση που είναι προτιμότερη από το μύθο της εργατικής τάξης, που εξακολουθεί να υμνείται από πολλούς νοσταλγούς τόσο στην Άκρα Αριστερά όσο και εντός των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων. Είναι μια ψευδαίσθηση που, μακράν του να είναι αναγκαία, έχει γίνει εντελώς στείρα. 

Ο Paolo Gerbaudo είναι ανεξάρτητος δημοσιογράφος και διδάσκει ψηφιακό πολιτισμό στο King’s College. 

Πηγή: Open Democracy

Μετάφραση: Αντώνης Γαλανόπουλος

Πρώτη Δημοσίευση: Ενθέματα