Η κριτική του Terry Eagleton για τα βιβλία Trouble in Paradise και Absolute Recoil του Slavoj Zizek

Του Terry Eagleton

Λέγεται ότι ο Jean-Paul Sartre άστραψε από ενθουσιασμό όταν ένας συνάδελφος ήρθε βιαστικά από τη Γερμανία με την είδηση ότι κάποιος θα μπορούσε να φτιάξει φιλοσοφία με υλικό ένα τασάκι. Σε αυτά τα δύο νέα βιβλία, ο Slavoj Zizek φιλοσοφεί με τον ίδιο πνεύμα για το σεξ, το βρίσιμο, τον καφέ χωρίς καφεΐνη, τους βρικόλακες, τον Χένρι Κίσινγκερ, την Μελωδία της Ευτυχίας, τους Αδελφούς Μουσουλμάνους, το ποσοστό αυτοκτονιών στη Νότιο Κορέα και πολλά άλλα. Εάν δεν φαίνεται να υπάρχει τέλος στην πνευματική ασυδοσία του, είναι γιατί πάσχει από μια σπάνια πάθηση γνωστή ως «ενδιαφέρομαι για τα πάντα». Στη Βρετανία, οι φιλόσοφοι τείνουν να διαχωρίζονται μεταξύ των ακαδημαϊκών που γράφουν ο ένας για τον άλλον και τους εμπόρους του «νοήματος της ζωής», οι οποίοι απευθύνουν τους στοχασμούς τους στο ευρύ κοινό. Μέρος του μυστικού του Zizek αποτελεί το ότι είναι και τα δύο ταυτόχρονα: ένας φοβερά εμβριθής μελετητής του Καντ και του Χάιντεγκερ τον οποίο επίσης κατατρώει ένα πάθος για την καθημερινότητα. Νιώθει εξίσου οικεία με τον Χέγκελ και με τον Χίτσκοκ, την Πτώση από την Εδέμ και την πτώση του Μουμπάρακ. Αν και ξέρει καλά τον Βάγκνερ και τον Σένμπεργκ, είναι επίσης άπληστος καταναλωτής των ταινιών με βαμπίρ και της αστυνομικής λογοτεχνίας. Πολλοί από τους αναγνώστες του έχουν μάθει να κατανοούν τον Φρόιντ ή τον Νίτσε από την προβολή τους μέσα από το φακό των Σαγονιών του Καρχαρία ή της Μαίρη Πόπινς.

Οι ακαδημαϊκοί φιλόσοφοι μπορεί να είναι ασαφείς, ενώ οι εκλαϊκευτές έχουν ως στόχο να είναι σαφείς. Με την επιθυμία του να διαλύσει τις αντιθέσεις, ο Zizek κάνει και τα δύο ταυτόχρονα. Εάν κάποιες από τις ιδέες του μπορεί να είναι δύσκολο να χωνευθούν, το ύφος του είναι ένα μοντέλο διαύγειας. Το βιβλίο Absolute Recoil (του μεταφραστή: Απόλυτη Ανάκρουση ή Οπισθοχώρηση, το recoil είναι το «κλώτσημα» που κάνει το όπλο όταν πυροβολούμε και μεταφορικά η αναπήδηση προς τα πίσω) είναι γεμάτο από εντελώς ατίθασα πράγματα, αλλά το Trouble in Paradise (του μεταφραστή: Προβλήματα στον Παράδεισο, τίτλος κλασικής ταινίας του Χόλυγουντ και ιδιωματισμός που σημαίνει «ένα απροσδόκητο πρόβλημα σε μια δήθεν θετική κατάσταση, ειδικά σε μια συζυγική ή ρομαντική σχέση») μιλάει για την πολιτική κατάσταση στην Αίγυπτο, την Κίνα, την Κορέα, την Ουκρανία και τον κόσμο γενικότερα με μια διαυγή, καλοφτιαγμένη πρόζα που οποιαδήποτε εφημερίδα θα δημοσίευε με υπερηφάνεια. Όχι ότι, δεδομένων των προκλητικών πολιτικών απόψεων του Zizek, θα βρίσκονταν πολλές εφημερίδες να τις δημοσιεύσουν. Βλέπει τον κόσμο διαιρεμένο μεταξύ του φιλελεύθερου καπιταλισμού και του φονταμενταλισμού - με άλλα λόγια, μεταξύ εκείνων που πιστεύουν πάρα πολύ λίγο και εκείνων που πιστεύουν πάρα πολύ. Αντί να επιλέξει στρατόπεδο, ωστόσο, τονίζει την μυστική συνενοχή μεταξύ των δύο πλευρών. Ο φονταμενταλισμός είναι το αντιπαθητικό δόγμα εκείνων που αισθάνονται ότι ξεβράστηκαν και ταπεινώθηκαν από μια Δύση που έχει πολύ συχνά τσαλαπατήσει τα συμφέροντά τους. Ένα μάθημα της αιγυπτιακής εξέγερσης, λέει ο Zizek στο Trouble in Paradise, είναι ότι αν οι μετριοπαθείς φιλελεύθερες δυνάμεις συνεχίζουν να αγνοούν τη ριζοσπαστική αριστερά, «θα δημιουργήσουν ένα ανυπέρβλητο φονταμενταλιστικό κύμα». Η ανατροπή τυράννων, την οποία επικροτούν όλοι οι καλοί φιλελεύθεροι, είναι απλώς ένα προοίμιο για τη σκληρή δουλειά της ριζικής κοινωνικής αναμόρφωσης, χωρίς την οποία ο φονταμενταλισμός θα επιστρέψει. Σε έναν κόσμο υποταγμένο στο κεφάλαιο απ’ άκρου εις άκρον, μόνο η ριζοσπαστική πολιτική μπορεί να ανακτήσει ό, τι αξίζει να σωθεί από τη φιλελεύθερη κληρονομιά. Είναι προφανές ότι ο Zizek είναι αντιπαθής τόσο στο Channel 4, όσο και στην Wall Street. 

Σε κάθε περίπτωση, η ελευθερία της αγοράς και ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός δεν αλληλοαποκλείονται. Οι «πνευματικές» αξίες έχουν στρατολογηθεί από ασιατικές χώρες για καπιταλιστικούς σκοπούς. Η εύκολη αντίθεση ανάμεσα στη φιλελεύθερη ανεκτικότητα και την φονταμενταλιστική καταπίεση θα πρέπει να αναθεωρηθεί. Η άνοδος του ισλαμο-φασισμού, τονίζει ο Zizek, πήγε χέρι-χέρι με την εξαφάνιση της κοσμικής αριστεράς στις μουσουλμανικές χώρες, μια εξαφάνιση που η ίδια η Δύση έκανε πολλά για να προωθήσει. Ποιος θυμάται σήμερα ότι, πριν από 40 χρόνια, το Αφγανιστάν ήταν ένα ισχυρό κοσμικό κράτος με ένα ισχυρό κομμουνιστικό κόμμα που πήρε την εξουσία εκεί ανεξάρτητα από τη Σοβιετική Ένωση; Κάθε εμφάνιση του φασισμού, έγραψε ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, μαρτυρεί μια αποτυχημένη επανάσταση. Στον μουσουλμανικό κόσμο, η Δύση έχει διαδραματίσει έναν σημαντικό ρόλο στην κατάπνιξη τέτοιων κινήσεων, δημιουργώντας ένα πολιτικό κενό το οποίο ο φονταμενταλισμός μπόρεσε κατόπιν να γεμίσει. Δεν μπορεί, εν όψει της ισλαμιστικής ατνίδρασης την οποία βοήθησε να απελευθερωθεί, να προσποιείται τώρα ότι είναι αθώα για το αρπακτικό παρελθόν της. Όσοι διστάζουν να επικρίνουν τη φιλελεύθερη δημοκρατία, λέει ο Zizek, θα πρέπει επίσης να μην πολυμιλάνε για τον φονταμενταλισμό. 

Με στεντόρεια φωνή, οριακά μανιακός και σχεδόν αδύνατο να το βουλώσει, ο Zizek είναι ένας άνθρωπος που ξυπνάει το πρωί μιλώντας για την ψυχανάλυση και πέφτει για ύπνο ξιφουλκώντας για το Σιωνισμό. Ως ένας ξέφρενος πνευματικός ακτιβιστής, ο ίδιος φαίνεται να είναι πάντοτε σε έξι σημεία του πλανήτη ταυτόχρονα, κάτι σαν τον Σωκράτη αν έπαιρνε στεροειδή. Η ημέρα του μπορεί να αρχίσει με μια επίσκεψη στον Julian Assange στην πρεσβεία του Ισημερινού και να τελειώσει με το γράψιμο υποστηρικτικών επιστολών σε ένα από τα φυλακισμένα μέλη των Pussy Riot. Στο μεσοδιάστημα, περνά το χρόνο του με το να ανταγωνίζεται ένα σημαντικό κομμάτι του παγκόσμιου πληθυσμού. Αν είναι μια μάστιγα του όψιμου καπιταλισμού, είναι επίσης ορκισμένος εχθρός του φιλελεύθερου πλουραλισμού και της πολιτικής ορθότητας. Ο ίδιος αφηγείται την ιστορία του πώς σε ένα άψογα «διαφωτισμένο» σεμινάριο που παρακολούθησε στις ΗΠΑ, ο πρόεδρος ξεκίνησε ζητώντας από κάθε συμμετέχοντα να αναφέρει το όνομά του μαζί με το σεξουαλικό του προσανατολισμό. Ο Zizek συγκράτησε όπως λέει την παρόρμηση να ανακοινώσει ότι απολάμβανε να ρίχνει στο κρεβάτι νεαρά αγόρια και να πίνει το αίμα τους. Επίσης, επισημαίνει πόσο λιγότερο ευπροσήγοροι θα ήταν οι συμμετέχοντες αν τους είχε ζητηθεί να δηλώσουν τους μισθούς τους. 

Όλα αυτά μπορεί να οφείλονται στο ότι κατάγεται από τη Σλοβενία. Τα μικρά έθνη τείνουν να έχουν μια διεστραμμένη σχέση με τους πιο ισχυρούς, όπως μπορεί να βεβαιώσει όποιος είναι εξοικειωμένος με τους Ιρλανδούς. Υπάρχει κάτι από τον Δουβλινέζο Όσκαρ Ουάιλντ στον Zizek, καθώς ο Ουάιλντ ήταν ένας άνθρωπος που δεν μπορούσε να ακούσει να μιλούν για ένα ευσεβές Αγγλικό συναίσθημα, χωρίς να αισθάνεται μια ακατανίκητη φαγούρα να αντιστρέψει τους όρους του, να σχίσει το μέσα προς τα έξω ή να το γυρίσει ανάποδα. Ο Zizek, ο οποίος έχει τη ζοφερή όψη ενός πληρωμένου δολοφόνου σε ιακωβίνικη τραγωδία, στερείται την κομψότητα και την καλαισθησία του Ουάιλντ. Του λείπει επίσης το διακριτικό εκείνο είδος του χιούμορ. Ο Zizek είναι αστείος, αλλά δεν είναι πνευματώδης. Λέει μερικά εξαιρετικά αστεία και διαθέτει μια καλά διαμορφωμένη αίσθηση του παραλόγου, αλλά δεν θα μπορούσε να εξαχθεί ένα βιβλίο επιγραμμάτων από το έργο του, όπως έχει πολλάκις συμβεί με το έργο του Ουάιλντ. Και οι δύο άνδρες, όμως, είναι εκ φύσεως debunkers (του μεταφραστή: άτομα που προσπαθούν να διαψεύσουν ή να δυσφημίσουν διαδεδομένες πεποιθήσεις που πιστεύουν ότι είναι ψευδείς, υπερβολικές ή επιτηδευμένες) και «αποδομιστές», αλλεργικοί στους υψηλούς ηθικολογικούς τόνους αλλά και στην αγνή, καθαρή διασκέδαση. Το ότι ο Zizek θα ήταν εξειδικευμένος εκφραστής του εβραϊκού μαύρου χιούμορ, ο Γούντι Άλεν της Λιουμπλιάνα, δεν προκαλεί καμία έκπληξη. Ακόμα κι έτσι, η παρόρμηση του να καταστρέψει και να διαλύσει είναι πολύ μακριά από τον κυνισμό. Αξίζει να σημειωθεί ότι συνδυάζει το τραγικό όραμα του Φρόιντ με μια μαρξιστική πίστη στο μέλλον. 

Όπως και το υπόλοιπο έργο του, αυτά τα δύο τελευταία βιβλία είναι μεταμοντέρνα στην μορφή αλλά αντι-μεταμοντέρνα στο περιεχόμενο. Ο Zizek έχει τον εκλεκτικισμό του μεταμοντέρνου, μαζί με την τάση για ανάμειξη των υψηλών και χαμηλών ειδών (genres). Τα βιβλία του είναι ασταθή έργα που πηδάνε τρικλίζοντας από θέμα σε θέμα. Το Absolute Recoil, που παραπαίει από τις ιδέες για την υστερία, την τέχνη και την απόλυτη γνώση στο Θεό, το θάνατο και την Πτώση, είναι μεγαλοπρεπώς υποτιτλισμένο «Προς μια νέα θεμελίωση του διαλεκτικού υλισμού», αλλά αυτό είναι μια απροκάλυπτη απάτη. Υπάρχουν μόνο ελάχιστες αναφορές στον διαλεκτικό υλισμό στις 400 σελίδες του. Τα βιβλία και τα κεφάλαια του Zizek είναι σπάνια για αυτό που λένε ότι αφορούν, δεδομένου ότι δεν μπορεί να συγκρατηθεί από το να λέει 50 πράγματα ταυτόχρονα. Είναι μεταμοντέρνος, επίσης, στην καχυποψία του έναντι της πρωτοτυπίας. Μεγάλο μέρος όσων λέει έχουν ειπωθεί πριν, όχι από άλλους αλλά από τον ίδιο. Είναι ένας από τους μεγάλους αυτο-λογοκλόπους της εποχής μας, συνεχώς κλέβοντας πράγματα από τα παλαιότερα βιβλία του. Ολόκληρα κομμάτια του Absolute Recoil επανεμφανίζονται στο Trouble in Paradise, και ολόκληρα κομμάτια του Trouble in Paradise εμφανίζονται δύο φορές μέσα στο βιβλίο. Τώρα πια, έχει πει και ξαναπεί τα ίδια αστεία, έχει ανακυκλώσει τις ίδιες ιδέες και έχει εξιστορήσει τα ίδια ανεκδοτολογικά συμβάντα δεκάδες φορές. 

Μια άλλη μεταμοντέρνα πτυχή της δουλειάς του είναι η συγχώνευση της ψευδαίσθησης και της πραγματικότητας. Για τον μέντορα του Zizek Ζακ Λακάν, κανείς δεν είναι πιο αυτο-εξαπατώμενος από τον κυνικό ο οποίος υποστηρίζει ότι έχει καταφέρει να δει «μέσα από όλες τις ψευδαισθήσεις», αγνοώντας τον φροϋδικό ισχυρισμό ότι η ψευδαίσθηση (ή φαντασία) είναι χτισμένη μέσα στην ίδια την πραγματικότητα. Το ίδιο ισχύει και για τη γραφή του ίδιου του Zizek. Είναι τα βιβλία του πραγματικά επιχειρήματα ή δημόσια σόου; Πόσο ειλικρινής προτίθεται πράγματι να είναι; Εάν μπορεί να είναι απίστευτα διορατικός, μπορεί επίσης να είναι εξωφρενικά ανεύθυνος. Μπορεί πραγματικά να είναι στα σοβαρά του όταν ισχυρίζεται στο Trouble in Paradise ότι «το χειρότερο πρόσωπο του σταλινισμού είναι καλύτερο από ό,τι καλύτερο έχει να δείξει το φιλελεύθερο-καπιταλιστικό κράτος πρόνοιας», ή απλά θέλει να σκανδαλίσει τα προάστια; Μήπως πραγματικά πιστεύει ότι το σεξουαλικό παράπτωμα για το οποίο κατηγορείται ο Assange είναι «ήσσονος σημασίας»; Ή πάρτε το γεγονός ότι ο ίδιος έχει επανειλημμένα υποστηρίξει την ριζοσπαστική δυναμική του Χριστιανισμού, και το πράττει πάλι στο Absolute Recoil, παρά το γεγονός ότι είναι ένας αυτοαποκαλούμενος άθεος. Δεν είναι το ζήτημα, ωστόσο, ότι είναι χριστιανός στην εμφάνιση και άπιστος στην πραγματικότητα. Αντιθέτως, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι ο ίδιος πιστεύει και δεν πιστεύει στο Χριστιανισμό ταυτόχρονα. Εκτός εάν νομίζει ότι είναι άθεος, αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι. Τι θα συμβεί αν ο Θεός, στον οποίο ο ίδιος δεν πιστεύει, ξέρει ότι ο Zizek είναι ένας πιστός; 

Ο Zizek ο ίδιος είναι ένα περίεργο μείγμα της ψευδαίσθησης και πραγματικότητας. Στο Trouble in Paradise, μιλάει για τον Άμλετ ως κλόουν, και ο ίδιος είναι ταυτόχρονα διανοούμενος και γελωτοποιός. Οι γελωτοποιοί του Σαίξπηρ έχουν επίγνωση της δικής τους μη ρεαλιστικότητας, και ο Zizek φαίνεται να έχει επίσης. Ως άνθρωπος για τον οποίο το επίθετο «παρδαλός» θα μπορούσε να έχει ειδικά εφευρεθεί, o Ζίζεκ είναι μια καλτ φιγούρα που δημιουργεί ο ίδιος το καλτ στάτους του, ένας άνθρωπος σε θανάσιμο βαθμό σοβαρός ο οποίος είναι επίσης ένας καταξιωμένος αυτο-παρωδός. Υπάρχει κάτι το φανταστικό, κάτι larger-than-life, στο μόνιμο κοσμογύρισμά του και στις επιδεικτικές του γελοιότητες, σαν να έχει βγει από μυθιστόρημα του David Lodge (του μεταφραστή: Άγγλος καθηγητής και συγγραφέας, διάσημος για τα μυθιστορήματά του που σατιρίζουν την ακαδημαϊκή ζωή, κυκλοφορεί στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Bell). Η ακόρεστη όρεξή του για τις ιδέες είναι αξιοθαύμαστη, αλλά και αχνά ανησυχητική. Δεν θα μας προξενούσε έκπληξη να μάθουμε ότι ο Zizek είναι το συλλογικό δημιούργημα μιας επιτροπής και ότι πριν κυκλοφορήσει έχει δοκιμαστεί σε διάφορες ομάδες φοιτητών για να δουν οι διαφημιστές αν «πουλάει». 

Όταν πρόκειται για το περιεχόμενο, όμως, τίποτα δεν θα μπορούσε να είναι μακρύτερα από τον μεταμοντέρνο πλουραλισμό από την αδιάλλακτη επαναστατική πολιτική του Zizek. Είναι ένα παράξενο σημάδι των καιρών το γεγονός ότι ίσως ο πιο δημοφιλής διανοούμενος στον κόσμο, είναι ένας αφοσιωμένος κομμουνιστής. Το μάθημα που παίρνουμε από το Trouble in Paradise, (με υπότιτλο Από το τέλος της Ιστορίας στο τέλος του καπιταλισμού), είναι απλό: «μια νέα σκοτεινή εποχή είναι προ των πυλών, με έκρηξη εθνοτικών και θρησκευτικών παθών και τις αξίες του Διαφωτισμού να υποχωρούν». Το στυλ του Zizek είναι αξιοσημείωτο για την έμμονη άρνησή του να είναι συναισθηματικά έντονο, ένα άλλο μεταμοντέρνο χαρακτηριστικό. Αλλά ακόμη και αυτός δύσκολα μπορεί να συγκρατήσει την αποστροφή του στην ιδέα των ληστρικών τραπεζιτών που επιδοτούνται από τα ίδια τα ερειπωμένα θύματά τους. Όπως το έθεσε ο Μπέρτολτ Μπρεχτ: Τι είναι η ληστεία μιας τράπεζας σε σύγκριση με την ίδρυση μίας; 

Το Trouble in Paradise, με το αλάνθαστο αισθητήριό του για την πολιτική αερολογία, είναι ένα βιβλίο που ο καθένας, αν μη τι άλλο οι κυρίαρχοι του σύμπαντος, θα επωφεληθεί από την ανάγνωσή του. Το Absolute Recoil, με τον περίτεχνο προβληματισμό του σχετικά με τον υλισμό και τη διαλεκτική, είναι πιθανό να έχει λιγότερους θαυμαστές. Έχει λιγότερα πράγματα να πει για το μπλα-μπλα και περισσότερα για τον Καντ. Ακόμα κι έτσι, περιέχει μερικά συναρπαστικά πράγματα για την Καμπάλα, τις αφηγήσεις σχετικά με τη σκλαβιά , την κατασκοπεία, την ατονική μουσική και τον Θεό ως τον υπέρτατο εγκληματία. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα έχουμε την ευκαιρία να διαβάσουμε μερικά από αυτά και πάλι σε επόμενα βιβλία του. 

Πηγή: The Guardian

Μετάφραση: Χρήστος Γραμματίδης