Ζίγκμουντ Μπάουμαν: Οι απαντήσεις στους δαίμονες που μας καταδιώκουν

Φτάνοντας στις ρίζες της ανασφάλειας που διακατέχει την ευρωπαϊκή κοινωνία μέσα από τη σκέψη του πολωνού κοινωνιολόγου και φιλόσοφου. Αυτό του οποίου γινόμαστε μάρτυρες -με τρόπο τόσο άμεσο και ενοχλητικό τις τελευταίες εβδομάδες- είναι μια περίοδος που χαρακτηρίζεται «από φόβο και αβεβαιότητα. Και δεν υπάρχει λόγος να αυταπατόμαστε: οι δαίμονες που μας καταδιώκουν δεν θα εξαφανιστούν». Και αυτό γιατί, όπως εξηγεί ο πολωνός φιλόσοφος και κοινωνιολόγος Ζίγκμουντ Μπάουμαν -ένας από τους μεγάλους στοχαστές της απατηλής νεωτερικότητας στην οποία ζούμε- η καταγωγή τους σχετίζεται άμεσα με τα ίδια τα δομικά στοιχεία της κοινωνίας και της ζωής μας.

Συνέντευξη στον Davide Casati.

Καθηγητά Μπάουμαν, μπροστά στις αλυσιδωτές επιθέσεις των τελευταίων ημερών, η Ευρώπη βρίσκεται αντιμέτωπη με μια άβυσσο φόβου και ανασφάλειας. Ποιες είναι οι απαντήσεις που θα μπορούσαν να καλύψουν αυτή την άβυσσο;

Οι ρίζες της ανασφάλειας είναι πολύ βαθιές. Εκτείνονται στον τρόπο ζωής μας, έχουν σημαδευτεί από την αποδυνάμωση των διαπροσωπικών δεσμών, την κατάρρευση των κοινωνιών, την αντικατάσταση της ανθρώπινης αλληλεγγύης από τον ανταγωνισμό χωρίς όρια, την τάση να εμπιστευόμαστε στα χέρια μεμονωμένων ατόμων την επίλυση προβλημάτων πιο ευρείας σημαντικότητας, κοινωνικής. Ο φόβος που προκύπτει από αυτή την κατάσταση ανασφάλειας, σε έναν κόσμο που εξαρτάται από τα καπρίτσια ανεξέλεγκτων οικονομικών δυνάμεων και χωρίς πολιτικούς ελέγχους, αυξάνεται και επεκτείνεται σε όλες τις πτυχές της ζωής μας. Και αυτός ο φόβος ψάχνει ένα στόχο για να επικεντρωθεί. Ένα στόχο συγκεκριμένο, ορατό και προσιτό.

Έναν στόχο τον οποίο πολλοί εντοπίζουν στις ροές των προσφύγων και των μεταναστών.  

Πολλοί από αυτούς προέρχονται από μια συνθήκη στην οποία ήταν υπερήφανοι για την θέση τους στην κοινωνία, την δουλεία τους, την εκπαίδευσή τους. Ωστόσο, τώρα είναι πρόσφυγες και έχουν χάσει τα πάντα. Από την στιγμή της άφιξής τους έρχονται σε επαφή με το πιο επισφαλές κομμάτι της κοινωνίας μας, η οποία στα πρόσωπα των προσφύγων βλέπει να ενσαρκώνονται οι βαθύτεροι εφιάλτες της.  

Μπροστά σε αυτή την πρόκληση, πολλαπλασιάζονται οι εκκλήσεις από διάφορες πολιτικές δυνάμεις για την κατασκευή νέων τοίχων. Είναι μια λογική αντίδραση;

Πιστεύω ότι πρέπει να μελετήσουμε, να απομνημονεύσουμε και να εφαρμόσουμε την ανάλυση που ο Πάπας Φραγκίσκος (στην ευχαριστήρια ομιλία του για το βραβείο Καρλομάγνος) αφιέρωσε στους θανάσιμους κινδύνους που ελλοχεύουν από «την εμφάνιση νέων τειχών στην Ευρώπη». Τείχη που έχουν χτιστεί -με παράδοξο τρόπο και κακόβουλα- με την πρόθεση και την ελπίδα να μας προστατέψουν από την βαβούρα ενός κόσμου που είναι γεμάτος κινδύνους, παγίδες και απειλές. Ο Ποντίφικας σημείωσε, με βαθιά ανησυχία, ότι οι ιδρυτές της Ευρώπης, «αγγελιοφόροι της ειρήνης και προφήτες του μέλλοντος» μας ενέπνευσαν «να χτίσουμε γέφυρες και να γκρεμίσουμε τείχη». Ωστόσο η οικογένεια των εθνών που βοήθησαν να χτιστούν οι γέφυρες φαίνεται τον τελευταίο καιρό «όλο και λιγότερο άνετα στο κοινό της σπίτι. Η νέα και συναρπαστική επιθυμία, για την δημιουργία ενότητας φαίνεται να εξαφανίζεται. Εμείς, οι κληρονόμοι εκείνου του ονείρου, μπαίνουμε στον πειρασμό να επιμένουμε μόνο στα δικά μας ιδιοτελή ενδιαφέροντα και να δημιουργούμε εμπόδια».

Στις μελέτες σας, αναφέρετε ως θεμελιώδεις αξίες των κοινωνιών μας την ελευθερία και την ασφάλεια: μετά από μια εποχή στην οποία, προκειμένου να αναπτυχθεί η ελευθερία, έπρεπε σταδιακά να αποκηρύξουμε την ασφάλεια, τώρα πια το εκκρεμές αντιστρέφει την πορεία του. Τι πολιτικές επιπτώσεις προκύπτουν από αυτό;

Βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τις προκλήσεις μιας πολύπλοκης κατάστασης που φαίνεται αβάσταχτη. Και έτσι αυξάνεται η επιθυμία να περιοριστεί αυτή η πολυπλοκότητα λαμβάνοντας απλά και άμεσα μέτρα. Με αυτό τον τρόπο ωστόσο αυξάνεται και η γοητεία «ισχυρών ανδρών», που υπόσχονται -με τρόπο ανεύθυνο, παραπλανητικό, πομπώδη- να βρουν εκείνα τα μέτρα που θα επιλύσουν την πολυπλοκότητα. «Αφήστε το σε μένα, εμπιστευτείτε με», λένε, «και εγώ θα διορθώσω τα πράγματα». Σε αντάλλαγμα ζητούν την άνευ όρων υποταγή.

Κάτι τέτοιο φαίνεται να προτείνει και ο υποψήφιος πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, Ντόναλντ Τραμπ, του οποίου τις προτάσεις αναφορικά με την ασφάλεια και την μετανάστευση υπέδειξε πρόσφατα και ο πρόεδρος της Ουγγαρίας ως μοντέλα που μπορούν να εφαρμοστούν και στην Ευρώπη…

Αυτό το οποίο παρατηρούμε είναι μια ανησυχητική τάση: ζητήματα κοινωνικού χαρακτήρα, όπως ακριβώς η ένταξη και η αποδοχή, παρουσιάζονται ως προβλήματα που πρέπει να ανατεθούν σε όργανα της τάξης και της ασφάλειας. Αυτό σημαίνει ότι η κατάσταση της υγείας του ιδρυτικού πνεύματος της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν είναι καλή, καθώς καθοριστικό χαρακτηριστικό για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης  ήταν το όραμα μιας Ευρώπης στην οποία τα στρατιωτικά μέτρα και τα μέτρα ασφαλείας θα γίνονταν -σταδιακά αλλά σταθερά- περιττά.

Το Ισλάμ καταδεικνύεται από ορισμένες πολιτικές δυνάμεις -για παράδειγμα, το γερμανικό κίνημα PEGIDA- ως μια εγγενώς βίαιη θρησκεία, που δεν συμβαδίζει με τις αξίες της Δύσης. Τι σκέφτεστε για αυτό;

Πρέπει οπωσδήποτε να αποφύγουμε το επικίνδυνο σφάλμα να εξάγουμε μακροπρόθεσμα συμπεράσματα από τις εμμονές κάποιων. Φυσικά, όπως είπε και ο καταξιωμένος γερμανός κοινωνιολόγος Ulrich Beck, κάτω από την σημερινή σύγχυση που μας διακατέχει βρίσκεται το γεγονός ότι ζούμε ακόμη σε μια «κοσμοπολίτικη» κατάσταση -που μας αναγκάζει να ζούμε μόνιμα με κουλτούρες, τρόπους ζωής και θρησκείες διαφορετικές- χωρίς ωστόσο να έχουμε αναπτύξει πλήρως την ικανότητα να κατανοούμε τις λογικές και τα ζητούμενα, χωρίς δηλαδή να έχουμε μια «κοσμοπολίτικη συνείδηση». Και είναι αλήθεια ότι το να γεφυρώσουμε την απόσταση ανάμεσα στην πραγματικότητα την οποία ζούμε και την ικανότητα κατανόησης αυτής της πραγματικότητας δεν είναι ένας στόχος που θα επιτευχθεί άμεσα. Το σοκ είναι μόλις στην αρχή του.

Άρα είμαστε καταδικασμένοι να ζήσουμε σε μια κοινωνία στην οποία το κυρίαρχο συναίσθημα θα είναι ο φόβος;

Πρόκειται για μια ζοφερή και ενοχλητική προοπτική, μα προσοχή: η μοίρα μιας κοινωνίας που κυριαρχείται από τον φόβο δεν είναι μια μοίρα ούτε προκαθορισμένη ούτε αναπόφευκτη. Οι υποσχέσεις των δημαγωγών δίνονται συχνά, αλλά ευτυχώς έχουν και σύντομη διάρκεια. Όταν ανεγερθούν νέα τείχη και περισσότερες ένοπλες δυνάμεις τοποθετηθούν στα αεροδρόμια και τους δημόσιους χώρους, όταν θα απορρίπτεται η αίτηση κάποιου που ζητά άσυλο από τον πόλεμο και την καταστροφή και περισσότεροι μετανάστες θα επαναπατρίζονται, θα γίνει  εμφανές πώς όλα αυτά τα μέτρα είναι άσχετα με την επίλυση των πραγματικών αιτιών της αβεβαιότητας. Οι δαίμονες που μας καταδιώκουν -ο φόβος μην χάσουμε την θέση μας στην κοινωνία, η ευθραυστότητα των στόχων που έχουμε επιτύχει- δεν θα εξατμιστούν ούτε θα εξαφανιστούν. Σε αυτό το σημείο πλέον μπορούμε να ξυπνήσουμε, και να αναπτύξουμε τα αντισώματα ενάντια στις σειρήνες των ρητόρων και των ταραχοποιών που προσπαθούν να κερδίσουν πολιτικό κεφάλαιο μέσω του φόβου, οδηγώντας μας σε λανθασμένα συμπεράσματα. Το ανησυχητικό είναι ότι προτού αναπτυχθούν αυτά τα αντισώματα, θα είναι πολλοί αυτοί που θα δούν την ζωή τους να έχει σπαταληθεί.

Έχετε υποστηρίξει ότι η δυνατότητα της φιλοξενίας έχει κάποια όρια, όπως επίσης και η ανθρώπινη ικανότητα να υπομένει κανείς τα βάσανα και την απόρριψη. Ο διάλογος ωστόσο, η ενσωμάτωση και η κατανόηση απαιτούν πολύ χρόνο…

Θα σας απαντήσω παραθέτοντας για άλλη μια φορά τον Πάπα Φραγκίσκο: «ονειρεύομαι μια Ευρώπη στην οποία το να είναι κανείς μετανάστης δεν είναι έγκλημα, μια Ευρώπη που προωθεί και προστατεύει τα δικαιώματα όλων χωρίς να ξεχνά τις υποχρεώσεις απέναντι σε όλους. Τι σου συνέβη Ευρώπη, λίκνο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της δημοκρατίας, της ελευθερίας, γενέτειρα ανδρών και γυναικών που έβαλαν σε κίνδυνο και έχασαν την ζωή τους για την αξιοπρέπεια των αδερφών τους;». Αυτά τα ερωτήματα απευθύνονται σε όλους μας. Σε εμάς που, ως ανθρώπινα όντα, διαμορφωνόμαστε από την ιστορία και στην διαμόρφωση της οποίας συμβάλλουμε, συνειδητά ή ασυνείδητα. Εναπόκειται σε εμάς το να βρούμε απαντήσεις σε αυτές τις ερωτήσεις και να τις εκφράσουμε με έργα και με λόγια. Το μεγαλύτερο εμπόδιο για να βρούμε αυτές τις απαντήσεις είναι το ότι εμείς οι ίδιοι αργοπορούμε να τις ψάξουμε.   

Μετάφραση: Θώμη Γάκη
Πηγή:  Corriere Della Serra