Το κοινωνικό μανιφέστο του Στίβεν Χόκινγκ: Κοινοκτημοσύνης εγκώμιον!

Του Γιώργου Δουράκη

Όταν πριν από δύο χρόνια διάβασα την άποψη που διατύπωσε ο διάσημος βρετανός φυσικός Στίβεν Χόκινγκ ότι το λεγόμενο «σωματίδιο του Θεού» (ή άλλως «μποζόνιο Χιγκς») μπορεί να καταστρέψει τον κόσμο, ομολογώ ότι δεν έδωσα ιδιαίτερη σημασία. Ακόμη κι αν η πρόβλεψη αυτή είναι σωστή –σκέφτηκα-, θα χρειαστεί να περάσουν αρκετά τρισεκατομμύρια χρόνια για να συμβεί το κακό. Θα πρέπει κανείς να είναι υπέρμετρα και αθεράπευτα αισιόδοξος για να πιστεύει ότι ο κόσμος αυτός μπορεί να επιβιώσει για τρισεκατομμύρια χρόνια, ώστε να έρθει εν συνεχεία το σωματίδιο του Θεού να τον αποτελειώσει.

Με άρθρο του στη βρετανική εφημερίδα The Guardian, στον απόηχο του Brexit, ο Στίβεν Χόκινγκ κρούει και πάλι τον κώδωνα του κινδύνου. Αυτή τη φορά όμως μας προειδοποιεί ότι ο κίνδυνος για την επιβίωση του είδους είναι πολύ πιο άμεσος και αισθητός και δεν προέρχεται από το «σωματίδιο του Θεού», αλλά από το «σωματίδιο του… ανθρώπου»! Υπάρχει και τέτοιο; Έτσι φαίνεται. Είναι μάλιστα εξαιρετικά τοξικό. Εμφανίζεται με τη μορφή του χρήματος, της απληστίας και της βουλιμίας των ισχυρών και έχει οδηγήσει σε  εκρηκτικές οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες, που απειλούν με αφανισμό το ανθρώπινο είδος.

Ποια είναι η λύση που προτείνει; Περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη, δικαιότερη διανομή του εισοδήματος και του πλούτου, επέκταση και ενίσχυση των δημόσιων αγαθών εις βάρος των ιδιωτικών, με απώτερο στόχο να ξανακάνουμε την ευημερία συλλογική. Πρόκειται για ένα πραγματικό κοινωνικό μανιφέστο, που εκθειάζει την κοινοκτημοσύνη. Ιδού ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα:

«Ο πλανήτης μας και το ανθρώπινο γένος αντιμετωπίζουν πολλαπλές προκλήσεις. Αυτές οι προκλήσεις είναι παγκόσμιες και σοβαρές –κλιματική αλλαγή, παραγωγή τροφίμων, υπερπληθυσμός, αποδεκατισμός των άλλων ειδών, επιδημικές ασθένειες, μόλυνση των ωκεανών. Τα πιεστικά αυτά προβλήματα θα απαιτήσουν τη συνεργασία μας, τη συνεργασία όλων μας με κοινό όραμα και ομαδική προσπάθεια, ώστε να εξασφαλίσουμε ότι η ανθρωπότητα μπορεί να επιβιώσει. Θα πρέπει να προσαρμόσουμε, να επανεξετάσουμε, να αναπροσανατολίσουμε και να αλλάξουμε κάποιες από τις θεμελιώδεις παραδοχές μας σχετικά με το τι εννοούμε όταν λέμε «πλούτος», «περιουσία», «δικό μου και δικό σου». Ακριβώς όπως και τα παιδιά, θα πρέπει να μάθουμε να μοιραζόμαστε.

Αν αποτύχουμε, τότε οι δυνάμεις που συνέβαλαν στο Brexit (ο φθόνος και ο απομονωτισμός, όχι μόνο στη Βρετανία αλλά σ’ ολόκληρο τον κόσμο), οι οποίες πηγάζουν από ένα στενόμυαλο ορισμό του πλούτου και από την αποτυχία μας να τον διανείμουμε δικαιότερα σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, θα ενισχυθούν. Εν τοιαύτη περιπτώσει δε μπορώ να είμαι αισιόδοξος για τη μακροπρόθεσμη προοπτική του ανθρώπινου είδους» (βλ. εδώ  και για ολόκληρο το άρθρο στα ελληνικά εδώ).

Είναι πολύ ενθαρρυντικό και ελπιδοφόρο επιστήμονες και τεχνοκράτες τόσο μεγάλης εμβέλειας να παρεμβαίνουν στο δημόσιο διάλογο και να εκφράζουν με παρρησία και σαφήνεια θέσεις κατά της οικονομικής και κοινωνικής ανισότητας και υπέρ της κοινωνικής δικαιοσύνης, της κοινοκτημοσύνης και της συλλογικής ευημερίας. Νομίζω ότι στην προκειμένη περίπτωση ο Στίβεν Χόκινγκ ακολουθεί το δρόμο που χάραξε ο μεγάλος Άλμπερτ Αϊνστάιν.

Δυστυχώς όμως στις μέρες μας σπανίζουν τέτοιοι επιστήμονες και τέτοιοι τεχνοκράτες. Η μεγαλειώδης ουμανιστική προτροπή «μάθε παιδί μου γράμματα να γίνεις άνθρωπος» και να προσφέρεις στην κοινωνία δεν ακούγεται πια. Αντικαταστάθηκε από το «μάθε παιδί μου γράμματα να τα ’κονομήσεις»! Ο λαός δεν έχει πια καμία απολύτως εμπιστοσύνη στους περισσότερους επιστήμονες και τεχνοκράτες. Όλων των κλάδων και όλων των επαγγελμάτων. Ιδίως στους πρωτοκλασάτους. Καταλαβαίνει ότι τον πρόδωσαν. Αντί να συμμαχήσουν μαζί του και να αντιπαρατεθούν από κοινού στα συμφέροντα των οικονομικά ισχυρών, αυτοί έσπευσαν να συμμαχήσουν με τους ισχυρούς εις βάρος της κοινωνίας και εις βάρος των εργαζομένων.

Και να φανταστεί κανείς ότι κάποτε –στις αρχές του 20^ου αιώνα- ο μεγάλος αμερικανός (νορβηγικής καταγωγής) κοινωνικός επιστήμονας και μελετητής των θεσμών, Θορστάιν Βέμπλεν (περισσότερο γνωστός από το έργο του «Η Θεωρία της Αργόσχολης Τάξης»), προέβλεπε με σχετική βεβαιότητα ότι η επανάσταση για την ανατροπή της στείρας και ανορθολογικής επιχειρηματικής τάξης θα ξεκινήσει από τους τεχνοκράτες. Το σκεπτικό του ήταν σαφώς επηρεασμένο από τον τεχνολογικό ντετερμινισμό του γάλλου ουτοπικού σοσιαλιστή Σαιν-Σιμόν. Σε μια εποχή που η επιστήμη και η τεχνολογία μετατρέπονταν σε άμεσα παραγωγική και οικονομική δύναμη, που επηρέαζε καθοριστικά την παραγωγικότητα της εργασίας, η τεχνογνωσία των μηχανικών και των τεχνοκρατών ήταν απολύτως απαραίτητη για την αποτελεσματική και αποδοτική διεκπεραίωση της παραγωγικής δραστηριότητας. Το γεγονός αυτό τους καθιστούσε αναντικατάστατους και κυρίαρχους του παιχνιδιού στην παραγωγική διαδικασία. Αυτοί όμως αντέδρασαν απροσδόκητα. Αντί να ανατρέψουν τους απόντες ιδιοκτήτες και να πάρουν την εξουσία στα χέρια τους, συμμάχησαν μαζί τους, με αντάλλαγμα το προσωπικό τους συμφέρον και τη γρήγορη κοινωνική αναρρίχηση.

*

Ο Στίβεν Χόκινγκ προειδοποιεί. Η ανθρωπότητα κινδυνεύει! Όχι από το «σωματίδιο του Θεού», αλλά από τις εκρηκτικές οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες, που είναι έργο ανθρώπων. Όλοι μας –και όχι μόνον οι μεγάλοι επιστήμονες και τεχνοκράτες- έχουμε καθήκον να αντιδράσουμε σθεναρά σ’ αυτόν τον οικονομικό και κοινωνικό κατήφορο, στην προδιαγεγραμμένη αυτή πορεία προς την οικονομική και κοινωνική βαρβαρότητα. Δεν πάει άλλο! Δε μπορεί πια κανείς να παραμένει απαθής! Δε μπορεί πια κανείς να σωπαίνει! Ας θυμηθούμε τη συγκλονιστική προτροπή του μεγάλου μας Νίκου Καζαντζάκη. «Ν' αγαπάς την ευθύνη. Να λες: Εγώ, εγώ μονάχος μου έχω χρέος να σώσω τη γης. Αν δε σωθεί, εγώ φταίω». Δεν υπάρχει άλλος δρόμος. TINA - There Is No Alternative!..

Γιώργος Δουράκης

Αναπληρωτής Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας

Τμήμα Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ