Οι καρδιές, τα μυαλά και η ριζοσπαστική δημοκρατία

Συνέντευξη των Λακλάου και Μουφ στο περιοδικό Red Pepper 

Ιούνιος 1998 

Τώρα που ο Ψυχρός Πόλεμος τελείωσε, είμαστε σε θέση να σκεφτούμε πιο καθαρά την συμβολή που ο Μαρξισμός μπορεί ακόμη να έχει στην ριζοσπαστική πολιτική. Βλέπουμε και μια επανεξέταση του Μαρξ σε φόρουμ που διαφέρουν τόσο πολύ μεταξύ τους όπως οι Financial Times και το Social Register. Ποιές νομίζετε ότι είναι οι πολιτικές αδυναμίες του Μαρξισμού και τι μπορεί ακόμη να χρησιμοποιηθεί; 

ΕΛ : Ένα ψεγάδι του παραδοσιακού Μαρξισμού είναι το γεγονός πως υποθέτει ότι υπάρχει μια μόνο κυρίαρχη δυναμική στην κοινωνική ζωή, αυτή της πάλης των τάξεων. Παρατηρώντας την ιστορία του σοσιαλισμού βλέπουμε ότι ριζοσπαστικά πολιτικά κινήματα έχουν αναδυθεί στην πράξη μόνο μέσα από μια συμμαχία πολλών διαφορετικών αγώνων-εθνικών, αντιιμπεριαλιστικών, αγώνων για τα πολιτικά δικαιώματα και θρησκευτικών αγώνων μαζί με τον αγώνα των εργατών. Προσπαθήσαμε να παρουσιάσουμε μια θεωρία (η οποία εξακολουθεί να αντλεί από τον Μαρξισμό) για τον τρόπο με τον οποίο τα πολιτικά κινήματα κινητοποιούν και πως μπορούν να μεταμορφώσουν την κοινωνία χωρίς να κάνουμε πρόωρες υποθέσεις ως προς την ακριβή τους σύνθεση και φύση. Ως ριζοσπάστες, αυτό θα πρέπει να διευρύνει τους ορίζοντές μας, επιτρέποντάς μας να δούμε την πλήρη έκταση μιας πιθανής πολιτικής αλλαγής. 

ΣΜ: Μια περιορισμένη αντίληψη των εννοιών της καταπίεσης και του αγώνα περιόρισε στο παρελθόν την σοσιαλιστική πολιτική. Ξεκινήσαμε να αναπτύσσουμε τις θεωρίες μας επειδή νιώσαμε ότι η παραδοσιακή σοσιαλιστική σκέψη απέτυχε να κατανοήσει, αυτά που τότε, αποκαλούνταν νέα σοσιαλιστικά κινήματα- τον φεμινισμό, τον αντιρατσιστικό αγώνα, το περιβαλλοντικό κίνημα. Προσπάθησε να τα εντάξει στο μοντέλο της πάλης των τάξεων αντί να τα σεβαστεί ως εγγενώς διαφορετικές μορφές αντίστασης που προκύπτουν από διαφορετικούς τρόπους καταπίεσης. Συμφωνούμε με την μαρξιστική αντίληψη ότι η κοινωνία σπαράσσεται από συγκρούσεις. Παρόλα αυτά νιώσαμε ότι το παραδοσιακό μαρξιστικό δόγμα δεν παρείχε αρκετό χώρο προκειμένου να κατανοήσουμε όλες τις μορφές που μπορεί να πάρει η σύγκρουση. Υπάρχουν μορφές ανταγωνισμού που δεν μπορούν να κατανοηθούν απλώς ως ένα αποτέλεσμα του καπιταλιστικού συστήματος. Για παράδειγμα, όπως ισχυρίζονται και οι σοσιαλίστριες φεμινίστριες, ο σεξισμός δεν μπορεί να μειωθεί στο να είναι απλά ένα προϊόν του καπιταλισμού. Οι ρίζες του σεξισμού δεν βρίσκονται στον καπιταλισμό και δεν πρόκειται να λύσουμε αυτό το πρόβλημα μεταμορφώνοντας ή ακόμη και τερματίζοντας το καπιταλιστικό σύστημα. Και το ίδιο ισχύει και για τον ρατσισμό. 

ΕΛ: Επιπλέον, ο καπιταλισμός από μόνος του παρήγαγε και άλλους ανταγωνισμούς εκτός από την καταπίεση των εργατών. Για παράδειγμα, μπορεί να υπάρξει μια κινητοποίηση εναντίον ενός εργοστασίου το οποίο μολύνει το περιβάλλον. Αυτός είναι ένας αντικαπιταλιστικός αγώνας, υπό την έννοια ότι το καπιταλιστικό σύστημα παρήγαγε το εργοστάσιο που προκαλεί την μόλυνση. Όμως, οι εργάτες του εργοστασίου μπορεί να μην αποτελούνε κομμάτι αυτού του αγώνα- μπορεί να συνταχθούν στο πλευρό των επιχειρηματιών και εναντίων των κινητοποιημένων ανθρώπων, προκειμένου να προστατέψουν την εργασία τους. 

Τι συνέπειες έχει αυτό για την πολιτική στρατηγική; 

ΕΛ: Η πληθώρα των τρόπων καταπίεσης αντισταθμίζεται από τις διαδικασίες που μπορούν να φέρουν κοντά τους ανθρώπους. Η ταυτότητα και ο αγώνας οποιασδήποτε ομάδας μπορεί να μετασχηματιστεί αλλάζοντας την σχέση της με τις άλλες ομάδες. Ο Αντόνιο Γκράμσι άρχισε να θεωρητικοποιεί αυτήν την διαδικασία. Υποστήριξε ότι η επιτυχία του ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος βρίσκεται στην οικοδόμηση μιας σχέσης εμπιστοσύνης ανάμεσα στο εργατικό κίνημα και άλλες δημοκρατικές δυνάμεις, όπως το κίνημα για την ανάπτυξη συνεργατικών σχολείων και τον αγώνα εναντίον της Μαφίας. Αυτές οι σχέσεις ήταν κάτι παραπάνω από μια συμμαχία τακτικής. Έπρεπε να συμπεριλάβουν μια μεταμόρφωση της πολιτικής συνείδησης έτσι ώστε οι συμμετέχοντες στο ένα κίνημα να αντιληφθούν ότι τα αιτήματά τους δεν θα μπορούσαν να ικανοποιηθούν χωρίς να λαμβάνονται υπόψη τα αιτήματα και άλλων ομάδων. Στο τέλος, όποιος ήθελε να πει "δικαιοσύνη" θα έπρεπε επίσης να πει και ''κομμουνισμός". Αυτός ο σχηματισμός μιας κοινής συλλογικής θέλησης αποτελεί την αντίληψη του Γκράμσι για την ηγεμονία. 

ΣΜ: Περιγράφουμε την σχέση ανάμεσα σε διαφορετικούς αγώνες, στα πλαίσια μιας ηγεμονίας, σαν να συνδέονται με μια αλυσίδα ισοδυναμίας. Χρησιμοποιούμε τον όρο ισοδυναμία για να αναγνωρίσουμε την ιδιαιτερότητα του κάθε τρόπου καταπίεσης. Μια ηγεμονία δεν μπορεί να σχηματιστεί από ένα μόνο κίνημα που απορροφά άλλους αγώνες. Αυτή η απειλή έχει επανειλημμένα τεθεί και κατά τη διάρκεια της ιστορίας. Στην Βρετανία, το Εργατικό Κόμμα προσπάθησε να απορροφήσει το κίνημα των γυναικών, αλλά οι γυναίκες ορθώς επέμειναν στο ότι δεν αρκεί να είναι απλώς άλλο ένα αίτημα στη λίστα του Εργατικού Κόμματος. Εάν ο φεμινισμός πρόκειται να συνδεθεί με το Εργατικό Κόμμα, η δομή, τα θεσμικά όργανα, η γλώσσα και η κουλτούρα των Εργατικών πρέπει να αλλάξουν. 

Πως θεωρητικοποιείτε εκείνες τις δυνάμεις που αντιστέκονται στην ανάδειξη μιας ριζοσπαστικής ηγεμονίας; 

ΕΛ: Έχουμε κάνει τη διάκριση ανάμεσα σε αυτό που αποκαλούμε λογική της ισοδυναμίας(η οποία χρησιμοποιείται κατά τον σχηματισμό μιας ηγεμονίας) και λογική της διαφοράς. Ο λόγος των Χαρτιστών στην Αγγλία ήταν ένας λόγος ισοδυναμίας επειδή διάφορα αιτήματα είχαν αναγνωριστεί ως ισοδύναμα μεταξύ τους-οικονομική ελευθερία, ελευθερία του τύπου, ρεπουμπλικανισμός. Όλα αυτά τα ζητήματα αντιμετωπίστηκαν ως μέρος μιας ολότητας η οποία εξελίχθητε σε ένα είδος δημοφιλούς ταυτότητας. Ο τρόπος για να υπονομεύσεις μια τέτοια ηγεμονία είναι να κάνεις το αντίθετο, να διαφοροποιήσεις τα ζητήματα. Ο Ντισραέλι το έκανε αυτό μέσω της ιδεολογίας του για το "Ένα Έθνος" η οποία απορρόφησε και διαχώρισε ταυτόχρονα τα αιτήματα. Αναγνώρισε για παράδειγμα, το αίτημα για στέγαση, αλλά το αντιμετώπισε αποσυνδέοντάς το από τον ρεπουμπλικανισμό και συνδέοντάς το με την κυβέρνηση. Δημιουργήθηκε ένας κρατικός θεσμός προκειμένου να ασχοληθεί με την στέγαση, και οι άνθρωποι έπρεπε να καταλάβουν ότι τους χορηγούνταν στέγαση μέσω της φιλανθρωπίας της βασίλισσας Βικτωρίας και όχι εξαιτίας κάποιου δημοκρατικού δικαιώματος το οποίο συνδέονταν με μια σειρά άλλων δικαιωμάτων. Στον 20ο αιώνα, οι πολιτικές του κράτους πρόνοιας εξέλιξαν περαιτέρω αυτή την διαδικασία διαχωρίζοντας αιτήματα υγειονομικής περίθαλψης, συντάξεων, παιδείας κτλ, από πιο ριζοσπαστικά αιτήματα που στοχεύουν στην μεταμόρφωση της ίδιας της δομής του κράτους και της οικονομίας. 

Δεδομένου ότι δεν δίνετε προτεραιότητα στην πάλη των τάξεων, πως ορίζετε τον στόχο της αριστερής πολιτικής; 

ΣΜ: Ορίζουμε το αριστερό σχέδιο ως την ριζοσπαστικοποίηση της δημοκρατίας. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει οποιοδήποτε αγώνα ενάντια σε σχέσεις υποταγής- συμπεριλαμβανομένων και εκείνων του χώρου εργασίας, αλλά δεν περιορίζεται από αυτές. Πρόκειται επίσης για μια ρήξη με τον Μαρξισμό καθώς οι οργανωτικές της αρχές είναι τα δημοκρατικά ιδεώδη της ισότητας και της ελευθερίας για όλους, ιδεώδη τα οποία στην πραγματικότητα αποτελούν κομμάτι της ρητορικής των κυρίαρχων ομάδων στα σύγχρονα καπιταλιστικά κράτη. Για αυτό το λόγο εγκαταλείψαμε την ιδέα της ανάγκης μιας ριζοσπαστικής ρήξης με την προηγούμενη κοινωνία-την ιδέα της επανάστασης. Αρχίσαμε να αντιλαμβανόμαστε την πολιτική μας ως την ριζοσπαστικοποίηση ιδεών και αξιών οι οποίες ήταν ήδη παρούσες στον φιλελεύθερο καπιταλισμό, αλλά ανεκπλήρωτες. Νομίζω ότι δεν υπάρχει τίποτα πιο ριζοσπαστικό από το να διεκδικείς ελευθερία και ισότητα για όλους. Το πρόβλημα ήταν ότι αυτές οι ιδέες δεν εφαρμόζονταν στην πράξη στις κοινωνίες οι οποίες ισχυρίζονταν ότι τις ενστερνίζονται. Αυτό που το αριστερό σχέδιο θα πρέπει να κάνει είναι να αναγκάσει αυτές τις κοινωνίες να εφαρμόσουν πραγματικά αυτές τις ιδέες. 

Αυτή η αντίληψη της αριστερής πολιτικής μοιάζει τόσο ανοιχτή που θα μπορούσε να συμπεριλάβει όλους τους αγώνες εναντίον της άρχουσας τάξης, και όχι απαραίτητα μόνο αυτούς που μπορεί να ορίσουμε ως προοδευτικούς ή εξισωτικούς. Τι μπορεί να σταματήσει έναν φιλομοναρχικό ή φονταμενταλιστικό θρησκευτικό αγώνα από το να μπει στην αλυσίδα της ισοδυναμίας; 

ΣΜ: Υπάρχουν κινήματα που δεν θα μπορούσαν ποτέ να τοποθετηθούν στην ριζοσπαστική δημοκρατική αλυσίδα, επειδή θα αρνιόντουσαν να προσαρμοστούν στα αιτήματα των υπολοίπων- για παράδειγμα η Κου Κλουξ Κλαν δεν θα μπορούσε να συνδεθεί με τα δικαιώματα των αφροαμερικανών. Ωστόσο, οι περισσότεροι αγώνες μπορούν να δουλέψουν υπέρ ή κατά του ριζοσπαστικού δημοκρατικού προτάγματος, ανάλογα με το πώς έχουν διατυπωθεί στα πλαίσια συγκεκριμένων καταστάσεων. Ο αγώνας για την ηγεμονία είναι ένας αγώνας μετασχηματισμού της συνείδησης των επιμέρους ομάδων της κοινωνίας ώστε να αντιληφθούν ότι τα συμφέροντά τους είναι συνδεδεμένα με τα συμφέροντα των άλλων ομάδων. Τα αιτήματα των μεσαίων τάξεων, για παράδειγμα, μπορούν να συνδεθούν με μια ριζοσπαστική δημοκρατική ηγεμονία εάν κάποιος είναι ικανός να το παρουσιάσει αυτό με τέτοιο τρόπο ώστε οι άνθρωποι να πουν "είμαστε πρόθυμοι να δεχτούμε το να πρέπει να πληρώνουμε περισσότερους φόρους επειδή πιστεύουμε ότι είναι σημαντικό να έχουμε καλύτερα σχολεία, καλύτερο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης και καλύτερο εθνικό σύστημα υγείας". Οι ομάδες που αυτή τη στιγμή δεν είναι ριζοσπαστικές πρέπει να συνδεθούν με τον σοσιαλιστικό σκοπό προκειμένου να δημιουργηθεί ένα ευρύ αντικαπιταλιστικό κίνημα. Όσο πιο ευρείες είναι οι αλυσίδες της ισοδυναμίας, τόσο πιο ριζοσπαστικό είναι το δημοκρατικό σχέδιο. Κάποιος μπορεί να φαντάζεται ότι υπάρχει μια εμφανώς προοδευτική συμμαχία στην Βρετανία όπου η λύση στο πρόβλημα τους μπορεί να δημιουργήσει νέα μορφή καταπίεσης σε άλλες χώρες. Για αυτό το λόγο είναι πάντα σημαντικό να έχουμε μια διεθνιστική διάσταση- να συνδέουμε τα κινήματα της μιας χώρας με κινήματα σε άλλες χώρες. Παρόλα αυτά, υπάρχει ένα δομικό όριο σε μια αλυσίδα ισοδυναμίας. Μια αλυσίδα ισοδυναμίας χρειάζεται αυτό που έχουμε ορίσει ως κρίσιμο σύνορο. Προκειμένου μια ηγεμονία να έχει μια ριζοσπαστική εστίαση χρειάζεται να δημιουργήσει έναν εχθρό, είτε αυτός θα είναι ο καπιταλισμός, είτε η οικολογική καταστροφή ή η παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ένα από τα πράγματα που με ανησυχούν περισσότερο στην πολιτική που εφαρμόζεται σήμερα, είναι η ιδέα της συναίνεσης του κέντρου. Είναι αδύνατο για ένα ριζοσπαστικό σχέδιο να συμπεριλάβει όλες τις απόψεις. Μια συναίνεση στο κέντρο διασφαλίζει ότι όλα θα παραμείνουν το ίδιο. 

Πως ορίζετε την δημοκρατία αν όχι ως μια συναίνεση; 

ΣΜ: Χρησιμοποιώ την έννοια του αγωνιστικού πλουραλισμού για να παρουσιάσω έναν νέο τρόπο σκέψης όσον αφορά την δημοκρατία, ο οποίος διαφέρει από την παραδοσιακή φιλελεύθερη αντίληψη της δημοκρατίας ως μια διαπραγμάτευση ανάμεσα σε συμφέροντα και διαφέρει επίσης και από το μοντέλο που αυτόν τον καιρό αναπτύσσεται από ανθρώπους όπως ο Jurgen Habermas και ο John Rawls. Ενώ έχουν πολλές διαφορές, ο Rawls και ο Habermas έχουν ως κοινό την ιδέα ότι ο σκοπός της δημοκρατικής κοινωνίας είναι η δημιουργία μιας συναίνεσης και ότι αυτή η συναίνεση είναι εφικτή μόνο εάν οι άνθρωποι μπορέσουν να βάλουν στην άκρη τα ατομικά τους συμφέροντα και σκεφτούν ως λογικά όντα. Όμως, ενώ επιθυμούμε την λήξη της σύγκρουσης, εάν θέλουμε οι άνθρωποι να είναι ελεύθεροι πρέπει πάντα να επιτρέπουμε την πιθανότητα να εμφανιστεί μια σύγκρουση και να παρέχουμε μια αρένα όπου οι διαφορές μπορούν να αντιμετωπίζονται. Η δημοκρατική διαδικασία θα πρέπει να παράσχει αυτήν την αρένα. 

ΕΛ: Έχει ενδιαφέρον το ότι υπάρχει ένα παρόμοιο ορθολογιστικό ελάττωμα στα θεμέλια του Μαρξισμού. Πολλές μορφές του Μαρξισμού υπέθεσαν ότι η κοινωνία μπορεί να είναι εξολοκλήρου ορθολογιστική και συμφιλιωμένη γύρω από μια ενιαία λαϊκή βούληση. Όπως συνέβη και στην πράξη, στον Κομμουνισμό στην Ανατολή και στην Σοσιαλδημοκρατία στην Δύση, το κράτος έπρεπε να επέμβει για να αντισταθμίσει την αποτυχία αυτής της συλλογικής βούλησης να αναδυθεί. Σε αυτή την περίπτωση αυτός ο κοινωνικός έλεγχος γίνεται γραφειοκρατικός έλεγχος. Στην πιο ακραία τους μορφή οι σοβιετικοί γραφειοκράτες είπαν στο λαό ότι καθώς ζούσαν σε μια ορθολογιστική κοινωνία, οι τυχόν αντιφρονούντες δεν θα μπορούσαν να είναι τίποτα άλλο παρά άνθρωποι ψυχικά διαταραγμένοι και για αυτό το λόγο θα έπρεπε να σταλούν σε ψυχιατρική κλινική. 

ΣΜ: Στην Δύση σήμερα, εάν δεν υπάρχουν δημοκρατικά κανάλια μέσω των οποίων να μπορεί να λάβει χώρα μια αντιπαράθεση αξιών και ενδιαφερόντων, θα οδηγηθούμε είτε στην απάθεια, οπότε οι άνθρωποι δεν θα εμπλέκονται πλέον στην πολική, ή ακόμα χειρότερα θα υπάρξουν κινητοποιήσεις αυτών των αγώνων που δεν είναι συμβατοί με την δημοκρατία όπως το απαρτχάιντ, ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός και ο φασισμός. Ας πάρουμε το παράδειγμα της Γαλλίας και την ενδυνάμωση της άκρας δεξιάς υπό την Λε Πεν: ακριβώς την στιγμή που οι σοσιαλιστές κινήθηκαν προς το κέντρο και συναίνεσαν στην επιχειρηματολογία της δημοκρατικής δεξιάς, τότε η άκρα δεξιά άρχισε να αναπτύσσεται, επειδή ήταν η μόνη που προσέφερε μια εναλλακτική μέσω της οποίας μπορούσαν να επικεντρωθούν στον ανταγωνισμό. Η Λε Πεν έδωσε φωνή στους ανθρώπους που δεν μπορούσαν να βρουν μια θέση μέσα στον δημοκρατικό χώρο για να εκφράσουν τις διαφορετικές απόψεις τους. Η Βρετανία με μια πρώτη ματιά θα μπορούσε να λειτουργήσει ως το αντίθετο παράδειγμα επειδή εκεί δεν υπάρχει μια δυνατή άκρα δεξιά. Η ερμηνεία μου είναι ότι επειδή μια Εργατική κυβέρνηση δεν έχει δοκιμαστεί τα τελευταία 18 χρόνια, οι άνθρωποι έχουν την ψευδαίσθηση ότι κάτι διαφορετικό είναι πιθανό να συμβεί με αυτή την νέα κυβέρνηση. Στην Γαλλία και την Αυστρία η άκρα δεξιά άρχισε να αντιμετωπίζεται ως μια εναλλακτική όταν όλα τα υπόλοιπα είχαν δοκιμαστεί και οι άνθρωποι είχαν πειστεί ότι κανένα από τα κυρίαρχα κόμματα δεν επρόκειτο να προσφέρει κάποια εναλλακτική. Εάν, σε τέσσερα χρόνια, οι άνθρωποι νιώσουν ότι τίποτα δεν έχει πραγματικά αλλάξει, και ότι οι Εργατικοί δεν έχουν κάνει τίποτα το διαφορετικό σε σχέση με τους Συντηρητικούς, τότε θα έχει ενδιαφέρον να δούμε προς τα πού θα κατευθυνθούν. Αυτό θα είναι το τεστ για την ανάλυσή μου. 

Ποια νομίζετε ότι είναι τα σημεία κλειδιά του αγώνα για να μετατραπεί η ριζοσπαστική δημοκρατία σε μια ηγεμονική ιδέα; 

ΣΜ: Το μεγαλύτερο εμπόδιο για τα ευρωπαϊκά κόμματα της αριστεράς σήμερα είναι ότι δεν έχουν να προσφέρουν ένα εναλλακτικό οικονομικό πρόγραμμα. Υπάρχει η πεποίθηση ότι η οικονομία είναι ανέγγιχτη εξαιτίας των κανόνων της αγοράς, της παγκοσμιοποίησης, της παρακμής των εθνών κρατών κτλ και κυρίως αυτό είναι που τους οδήγησε σε αυτές τις πολιτικές της συναίνεσης. Η πιο σημαντική αποστολή για την αριστερά σήμερα, είναι να βρει εναλλακτικές απέναντι στον νεοφιλελευθερισμό. 

ΕΛ: Όταν το σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο της εθνικοποίησης και της υψηλής φορολογίας εξαντλήθηκε, η δεξιά πήρε την πρωτοβουλία να σφυρηλατήσει ένα εναλλακτικό μοντέλο υπό τη μορφή του νεοφιλελευθερισμού και το οποίο λάμβανε υπόψη τους μετασχηματισμούς που συνέβαιναν. Η αριστερά υπήρξε πολύ αργή στην ανάπτυξη ενός εναλλακτικού λόγου. Και για αυτό το λόγο έχουμε και ένα μοντέλο όπως αυτό του Τόνι Μπλερ το οποίο προσπαθεί να ενσωματώσει την θατσερική κληρονομιά. 

ΣΜ: Αλλά δεν χρειάζεται να διαλέξουμε ανάμεσα στον παλιό κεϋνσιανισμό ή τον νεοφιλελευθερισμό. Το ζήτημα της ανεργίας δεν πρόκειται να λυθεί με την παραδοσιακή ιδέα της πλήρους απασχόλησης όπως πιστεύουν ακόμη κάποια σοσιαλιστικά κόμματα. Επίσης δεν μπορεί να επιλυθεί μέσω του αμερικανικού μοντέλου των ελαστικών αγορών εργασίας. Χρειαζόμαστε μια πολύ πιο δραστική ανακατανομή της εργασίας. Θα πρέπει να εξετάσουμε την μείωση της εργάσιμης εβδομάδας και τον καταμερισμό της εργασίας. Θα πρέπει επίσης να εξετάσουμε την ιδέα του βασικού εισοδήματος- την ιδέα ότι οι άνθρωποι θα πρέπει, απλά και μόνο επειδή είναι πολίτες, να μπορούν να έχουν ένα εισόδημα που να μπορούν στη συνέχεια να αυξήσουν μέσω της εργασίας. Είναι πολύ σημαντικό να σπάσουμε την σύνδεση ανάμεσα στο εισόδημα και την εργασία για τον απλούστατο λόγο ότι δεν υπάρχει αρκετή εργασία για όλους σήμερα. Αυτό συνεπάγεται επίσης έναν πολιτισμικό μετασχηματισμό όπου η δουλειά δεν μπορεί πλέον να είναι το κέντρο της ταυτότητάς μας. Αλλά τα σοσιαλιστικά κόμματα είναι ιδιαίτερα διστακτικά απέναντι σε κάτι τέτοιο, επειδή τίθεται υπό αμφισβήτηση η δική τους συμβολική άποψη για τον κεντρικό ρόλο της εργασίας. 

ΕΛ: Ο νεοφιλελευθερισμός έχει κληρονομήσει από την οικονομική σκέψη της μπουρζουαζίας του 19ου αιώνα την ιδέα ότι υπάρχει ένας βασικός οικονομικός μηχανισμός ο οποίος μπορεί να διασφαλίσει την κοινωνική αναπαραγωγή. Για να αντιμετωπίσουμε τον νεοφιλελευθερισμό δεν θα πρέπει να επιχειρηματολογούμε υπέρ ενός διαφορετικού τύπου μοναδικού μηχανισμού στο οικονομικό επίπεδο, αλλά θα πρέπει να επιβεβαιώσουμε ότι τα φαινόμενα της κοινωνίας δεν μπορούν να παραχθούν από μια αφηρημένη οικονομική λογική. Πρέπει να υποστηρίξουμε ότι ο τομέας της παραγωγής στηρίζεται σε ένα σύνολο κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων. Το εργοστάσιο είναι ένα πολύ σύνθετο μέρος όσον αφορά τις σχέσεις εξουσίας. Διακρατικές επιχειρήσεις πρέπει να λειτουργούν σε εθνικά εδάφη όπου αντιφατικές δυνάμεις κατευθύνουν τις ροές των κεφαλαίων από το ένα μέρος στο άλλο. Μόλις ο λόγος αρχίσει να κατευθύνεται προς αυτήν την κατεύθυνση, ο νεοφιλελευθερισμός θα τεθεί υπό αμφισβήτηση.

Πηγή: Red Pepper

Μετάφραση: Θώμη Γάκη

Σημείωση: Διαβάστε ολόκληρο το θεματικό ψηφιακό περιοδικό μας για το έργο του Ερνέστο Λακλάου εδώ.