Ο αέρας αλλάζει: ένας νέος αριστερός λαϊκισμός για την Ευρώπη

Των Μαρίνα Πρεντούλη και Lasse Thomassen 

Ένα φάντασμα πλανάται πάνω από την Ευρώπη: το φάντασμα του λαϊκισμού. Αυτή τη φορά όμως δεν είναι ο ακροδεξιός λαϊκισμός των Χάϊντερ, Λεπέν και Φάρατζ, αλλά ένας νέος αριστερός λαϊκισμός που θέτει προκλήσεις όχι μόνο για τα κόμματα της δεξιάς αλλά και για τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα και τα παραδοσιακά κόμματα της αριστεράς. 

Παρόλο που η νίκη του ΣΥΡΙΖΑ έχει τραβήξει την προσοχή όλων στην Ελλάδα τις τελευταίες μέρες, η νέα ριζοσπαστική λαϊκιστική αριστερά σημειώνει και αλλού άνοδο και πρωτίστως στην Ισπανία με τις τοπικές και εθνικές εκλογές προγραμματισμένες να διεξαχθούν μέσα στο 2015. Ακόμη και πέρα από την ριζοσπαστική αριστερά και οι σοσιαλδημοκράτες έχουν αρχίσει να γίνονται περισσότερο ειλικρινείς σχετικά με την ευρωπαϊκή λιτότητα και τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές. 

Φαίνεται πως οι πολιτικές που υποστήριζαν μέχρι τώρα τους έχουν φέρει σε αντίθεση με τους δικούς τους λαούς και πως η συνειδητοποίηση αυτού του πράγματος αρχίζει σταδιακά να εγκαθιδρύεται. Μήπως τότε είμαστε μάρτυρες της γέννησης ενός νέου λαϊκιστικού λόγου στην Ευρώπη; Μήπως υπάρχει ένας αέρας αλλαγής για τους λαούς της Ευρώπης; 

Η άνευ προηγούμενου παρουσία διεθνών ΜΜΕ, αντιπροσωπειών αλληλεγγύης και αντιπροσώπων σοσιαλιστικών και αριστερών κομμάτων στην Αθήνα πριν και κατά τη διάρκεια των εκλογών σηματοδότησε τον θρίαμβο του ΣΥΡΙΖΑ ως κάτι παραπάνω από μια απλή εκλογική νίκη. Ενόσω προσπαθούν να εξηγήσουν την νίκη του ΣΥΡΙΖΑ ως ένα παράδοξο Ελληνικό φαινόμενο, οι ευρωπαϊκές ελίτ φοβούνται πως και οι λαοί τους μπορεί να έχουν «μολυνθεί από την Ελληνική αρρώστια». Για τα ριζοσπαστικά αριστερά κόμματα και ομάδες σε όλη την Ευρώπη η νίκη του Σύριζα αποτέλεσε σημάδι ελπίδας. 

Τρεις μέρες πριν τις εκλογές, στις 22 Ιανουαρίου, σε μια μεγάλη συγκέντρωση του ΣΥΡΙΖΑ στην Αθήνα δεν παρευρέθηκε μόνο ο αρχηγός του, Αλέξης Τσίπρας αλλά και ο αρχηγός του ισπανικού κόμματος Podemos, Πάμπλο Ιγκλέσιας. Και οι δύο αντιπροσωπεύουν έναν νέο λόγο που θέτει την δημοκρατία, την συμμετοχή και τα δικαιώματα των λαών στο επίκεντρο της ρητορικής τους. 

Δεν επικαλούνται ούτε τις αόρατες δυνάμεις της αγοράς ούτε επικαλούνται συγκεκριμένες τάξεις. Δεν διατείνονται ότι αντιπροσωπεύουν συγκεκριμένες ομάδες - άνεργους, φοιτητές, εργάτες, γυναίκες κτλ.- αλλά μιλούν στο όνομα ολόκληρου του λαού. Αυτό είναι που τους κάνει λαϊκιστές και αυτό ακριβώς εξοργίζει τα υπόλοιπα κόμματα τόσο της δεξιάς όσο και της αριστεράς. 

Ο ΣΥΡΙΖΑ και το Podemos έχουν επανειλημμένα κατηγορηθεί ως λαϊκιστικά κόμματα. Στην συγκεκριμένη περίπτωση το «λαϊκιστικό» χρησιμοποιείται με την υποτιμητική έννοια: εννοείται δηλαδή ως μια ανεύθυνη υπόθαλψη των παράλογων μαζών. Για τα κόμματα της δεξιάς, όπως και για τους σοσιαλδημοκράτες, οι αριστεροί λαϊκιστές υπόσχονται στο λαό το ακατόρθωτο: ότι δηλαδή ο λαός και όχι οι αγορές μπορεί να είναι στην εξουσία. 

Για τα παλαιά κόμματα της παραδοσιακής αριστεράς η λαϊκιστική επίκληση του λαού συγκαλύπτει αυτό που πραγματικά έχει σημασία: την ταξική πάλη. Για αυτούς, ο λαϊκιστικός ισχυρισμός είναι μια απλή ανοησία: οι ταξικοί εχθροί δεν μπορούν και ούτε πρέπει να είναι ενωμένοι κάτω από τη σημαία ενός ενωμένου λαού. Ο ίδιος ισχυρισμός για τα καθιερωμένα κόμματα είναι επίσης ανεκδιήγητος. Κι όμως, η δεξιά, οι σοσιαλδημοκράτες και η παραδοσιακή αριστερά χάνουν ψηφοφόρους από τις καινούργιες λαϊκιστικές δυνάμεις. 

Και είναι πράγματι λαϊκιστικές. Είναι πολιτικές δυνάμεις που στην Ελλάδα και στην Ισπανία χαράζουν μια διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο λαό και στο σύστημα. Ως εκ τούτου δημιουργούν μια διαιρετική τομή: είτε είσαι με εμάς (δηλαδή με το λαό) είτε είσαι εναντίον μας (δηλαδή με την «Κάστα» στην Ισπανία και με αυτούς που υπηρετούν την «Τρόικα» στην Ελλάδα). 

Η διαιρετική τομή συνεχώς επαναλαμβάνεται σε κάθε πολιτική αντιπαράθεση στην Ελλάδα και στην Ισπανία και διαπέρνα τις δύο χώρες. Δεν είναι τυχαίο πως ο συντηρητικός Έλληνας πρωθυπουργός Αντώνης Σαμαράς έσπευσε να υποστηρίξει τον Ισπανό ομόλογο του Μαριάνο Ραχόι στην προεκλογική εκστρατεία του τελευταίου. Και ο Πάμπλο Ιγκλέσιας δεν αδράνησε στο να διακηρύξει πως και ο Ραχόι θα ακολουθήσει την πορεία του Σαμαρά. 

Αυτό λοιπόν που έχουμε σε εθνικό πλαίσιο στην Ελλάδα και στην Ισπανία, είναι η κατασκευή ενός ανταγωνιστικού συνόρου που διαιρεί τον λαό από το σύστημα. Είναι αυτό ακριβώς που έκαναν επί δεκαετίες τα δεξιά λαϊκιστικά κόμματα μόνο που τώρα γίνεται από την αριστερά. Ο ΣΥΡΙΖΑ και το Podemos έχουν καταφέρει να συνθέσουν μια αλυσίδα ισοδυναμίας που περιλαμβάνει μια μεγάλη ποικιλία συμφερόντων και ταυτοτήτων: από παλιούς Τροτσκιστές μέχρι δυσαρεστημένους ψηφοφόρους του κεντρώου χώρου, από μεγάλους σε ηλικία εργάτες μέχρι φοιτητές, κ.ο.κ. 

Δύο πράγματα ενώνουν αυτές τις διαφορετικές ομάδες. Αρχικά, τους ενώνει η κοινή τους εναντίωση απέναντι στο σύστημα. Οι λόγοι μπορεί να είναι διαφορετικοί, αλλά όλοι εναντιώνονται στο σύστημα ή σε κάποια επιμέρους παράμετρο του- πολιτική διαφθορά, νεοφιλελεύθερες πολιτικές λιτότητας κ.α. Επίσης, τους ενώνει η ελπίδα ότι «τα πράγματα θα πάνε καλύτερα», μια ελπίδα που αποκρυσταλλώνεται με την ταύτιση στο πρόσωπο ενός νέου και χαρισματικού ηγέτη (όπως ο Τσίπρας και ο Ιγκλέσιας). Αυτά είναι τα βασικά χαρακτηριστικά σε μια (αριστερή) λαϊκιστική κινητοποίηση: το πεδίο ανταγωνισμού μεταξύ του λαού και του συστήματος, η συνάρθρωση μιας αλυσίδας ισοδυναμίας (δηλαδή ένα ευρύ μέτωπο) και ο ρόλος του ηγέτη που τρέφει την ελπίδα για αλλαγή της υπάρχουσας κατάστασης. 

Αυτό που οι ελληνικές εκλογές κατάφεραν να δείξουν είναι ότι αυτό που συμβαίνει δεν περιορίζεται μόνο στην Ελλάδα ή στην Ισπανία ή σε κάποιο άλλο ευρωπαϊκό έθνος-κράτος αποκλειστικά. Η νίκη του ΣΥΡΙΖΑ πυροδότησε μια σπίθα έμπνευσης σε όλη την Ευρώπη και αυτό είναι πολύ σημαντικό ειδικά αν αυτό το είδος αριστερού λαϊκισμού αποδειχθεί αποτελεσματικό. Σε μια πρώτη βάση, οποιαδήποτε «κυβέρνηση του λαού» σε μια χώρα θα χρειαστεί εξωτερική λαϊκή υποστήριξη, ώστε να αντέξει την επίθεση παλαιών δυνάμεων είτε σε εθνικό είτε σε διεθνικό επίπεδο. Σε μια δεύτερη βάση, οποιαδήποτε αλλαγή στο επίπεδο των ευρωπαϊκών θεσμών μπορεί να υλοποιηθεί μόνο μέσω ενός κινήματος που θα διαπερνά όλες τις χώρες. Είναι ένα πράγμα να παίρνεις αποφάσεις για το χρέος σε μια χώρα και ένα άλλο πράγμα να επηρεάσεις τις δομές μέσα στις οποίες λαμβάνονται τέτοιου είδους αποφάσεις. 

Τα ευρωπαϊκά ΜΜΕ και οι πολιτικοί επικεντρώθηκαν στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια των εκλογών. Μετά το εκλογικό αποτέλεσμα η κατεστημένη ευρωπαϊκή δεξιά προχώρησε αμέσως στο να χαρακτηρίσει τον ΣΥΡΙΖΑ ως ανέλπιστους ονειροπόλους. Η ευρωπαϊκή αριστερά από την άλλη φαίνεται ξαφνικά αναζωογονημένη. Αυτό δεν περιορίζεται μόνο στους «συνήθεις υπόπτους», όπως το Podemos και την Ενωμένη Αριστερά (Izquierda Unida) στην Ισπανία, αλλά και σοσιαλδημοκράτες- από τον Μάρτιν Σούλτζ μέχρι τον Κέν Λιβινγκστόουν και τον Πίτερ Χάιν. Όλοι θέλουν ένα μερίδιο από την επιτυχία του ΣΥΡΙΖΑ. Μπορεί να έχουν υπόψη τους το δικό τους εθνικό εκλογικό σώμα, αλλά παρουσιάζει ενδιαφέρον το γεγονός πως επικαλούνται την στάση του ΣΥΡΙΖΑ κατά της λιτότητας. 

Τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα είναι εκείνα που βρίσκονται στην πιο δύσκολη θέση στη διαδικασία άρθρωσης κάτι νέου: κάποιοι θέλουν να επιστρέψουν στις σοσιαλιστικές αξίες και στο ρόλο τους ως υπερασπιστές των λαϊκών διεκδικήσεων. Αλλά μπορεί να είναι ήδη αργά για αυτό. Ο νέος αριστερός λαϊκιστικός λόγος έχει ήδη τη δική του αξία και τη δική του ξεχωριστή ταυτότητα. Η πρόκληση είναι να προχωρήσουμε πέρα από τους εθνικούς λαούς και να ενωθούν όλοι αυτοί σε ένα πανευρωπαϊκό αριστερό λαϊκιστικό κίνημα. 

Πηγή: Open Democracy

Μετάφραση: Λάζαρος Καραβασίλης