Το κόκκινο φουλάρι της Σαντάλ Μουφ
Μια συζήτηση της εφημερίδα Der Freitag με την Σαντάλ Μουφ
«Ζούμε σε επικίνδυνους καιρούς», λέει η Σαντάλ Μουφ. Οι πολλοί φοιτητές που συγκεντρώθηκαν για να την ακούσουν στο αμφιθέατρο του Πανεπιστημίου Χούμπολτ ξέρουν ότι μπορεί να συμβάλει στη συζήτηση, ακούγοντας προσεκτικά όταν η κυρία με το κόκκινο φουλάρι μιλούσε για τα όρια του ορθολογισμού ή τις αλυσίδες ισοδυναμίας στο λόγο. «Είστε ριζοσπαστική;», την ρώτησε μία νεαρή γυναίκα. Μάλλον ενοχλημένη, η φιλόσοφος μίλησε για τη διαφορά ανάμεσα στην περιγραφή των υπαρχουσων συνθηκών και τη διαμόρφωση πολιτικών σχεδίων. «Εκπροσωπώ ένα είδος ριζοσπαστικού ρεφορμισμού, αν θέλετε», είπε η Μουφ. «Και η παγκόσμια δικαιοσύνη;», μια άλλη φοιτήτρια παρενέβη. «Οι κανονιστικές θεωρίες δεν με ενδιαφέρουν. Θα πρέπει μάλλον να ρίξουμε μια πραγματιστική ματιά στις εμπορικές συμφωνίες της ΕΕ», απάντησε. Μια ριζοσπαστική ρεφορμίστρια. Αυτή είναι η Σαντάλ Μουφ.
Σημείωση: Το βιβλίο "Ηγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική" θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά την εκδοτική χρονιά 2015-2016 από τις Εκδόσεις Επέκεινα
Είναι απρόθυμη να πει ότι η ιστορία την υποστήριξε, ότι είδε πολλά πράγματα να έρχονται. Η κομψή κυρία με το κόκκινο φουλάρι στο βήμα είναι πολύ μετριοπαθής για να το κάνει αυτό. Κι όμως ο,τι υποψιαζόταν η Σαντάλ Μουφ τα τελευταία 30 χρόνια, φαίνεται να βρίσκουν τώρα επιβεβαίωση στην Αθήνα: αν οι «προοδευτικές δυνάμεις» δράσουν μαζί –εργάτες, συνδικαλιστές, κοινωνικά κινήματα- τότε είναι πραγματικά δυνατό να κάνουν κάτι ενάντια στον νεοφιλελευθερισμό. Μιλούσε μόλις μια μέρα μετά τις ελληνικές εκλογές και πολλοί άνθρωποι πήγαν στο Πανεπιστήμιο Χούμπολτ για να ακούσουν αυτή την σημαίνουσα θεωρητικό της Αριστεράς.
Όταν η «Ηγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική» εμφανίστηκε το 1985, το βιβλίο που σε εύθετο χρόνο έγινε το πρότυπο έργο της, αυτή και ο συν-συγγραφέας και σύζυγός της Ερνέστο Λακλάου δυσφημίστηκαν στην αριστερή σκηνή. «Επικριθήκαμε έντονα από τους ορθόδοξους μαρξιστές», λέει με ένα χαμόγελο στην συνομιλία της με την εφημερίδα Der Freitag. Η έννοια της ταξικής πάλης είναι πολύ στενή για την αφοσιωμένη φεμινίστρια, η οποία μεγάλωσε στο Βέλγιο, παρακολούθησε τα σεμινάρια του Λουί Αλτουσέρ στο Παρίσι και σήμερα ζει στο Λονδίνο. Από τον Αντόνιο Γκράμσι πήρε την κριτική του αναγωγισμού που βλέπει την κυριαρχία ως απλώς οικονομική. Η Μουφ και ο Λακλάου εμπνεύστηκαν επίσης από τον Βιτγκενστάιν, τον Ζακ Ντεριντά, τον Μισέλ Φουκώ, τη γλωσσολογία και την ψυχανάλυση. Ανέπτυξαν την ιδέα της ριζοσπαστικής δημοκρατίας, στην οποία οι ταυτότητες και οι σχέσεις εξουσίας πρέπει να τίθενται συνεχώς σε αμφισβήτηση. Η κοινωνική τάξη είναι ένα προϊόν των λόγων (discourses) που αλλάζει και απαιτεί διόρθωση.
«Κανείς σήμερα δεν υποστηρίζει ότι μόνο η οικονομία μετρά», λέει η Σαντάλ Μουφ για την εξέλιξη της αριστερής πολιτικής φιλοσοφίας από το 1985. Μια ομάδα διδακτορικών φοιτητών και νεαρών καθηγητών σχηματίστηκε γύρω από αυτήν και τον Λακλάου - η λεγόμενη Σχολή Λόγου του Έσσεξ. Η ίδια η Μουφ περιγράφει έναν μικτό απολογισμό: «Βρεθήκαμε στη δυσάρεστη κατάσταση, όπου χρειάστηκε να υπερασπιστούμε τις έννοιες που είχαμε επικρίνει την εποχή εκείνη ως μη επαρκώς ριζοσπαστικές. Το κράτος πρόνοιας και τα κοινωνικά δικαιώματα δέχονταν ισχυρή επίθεση. Όλοι μιλούσαν για ελευθερία, ενώ η ιδέα της ισότητας έχανε απότομα έδαφος».
Το να διαβάζεις τα γραπτά της Σαντάλ Μουφ έπειτα από τη δημοσίευση του «Ηγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική», και να την ακούς να μιλά για όλα τα θέματα, σημαίνει να λαμβάνεις ένα μοναδικό μείγμα πολιτικού ιδεαλισμού και ρεαλισμού. Η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του Westminster, της οποίας ο σύζυγος και σύντροφος πέθανε πέρυσι, καταφέρνει να ακούγεται διαδοχικά ριζοσπαστική και μετριοπαθής, συνδυάζοντας τα δύο τόσο ώστε η πραγματική δημοκρατία που επιθυμεί να φαίνεται μερικές φορές μια ουτοπία και μερικές φορές ένα χειροπιαστό σχέδιο. Το αν η Σαντάλ Μουφ επιλέγει την επανάσταση ή την μεταρρύθμιση είναι δύσκολο να το πεις.
Η «ριζοσπαστική» ταμπέλα που διεκδικεί συμβαδίζει με την αιχμηρή κριτική της στον νεοφιλελευθερισμό. Ζούμε σε μια μετα-δημοκρατία, λέει η φιλόσοφος, μια άποψη που συμμερίζεται ο Βρετανός συνάδελφός της, Κόλιν Κράουτς. Με αυτό εννοεί ένα πολιτικό σύστημα που ελαττώνει τις συγκρούσεις και τις απαιτήσεις για την ισότητα στο όνομα της συναίνεσης. «Πρέπει να αντισταθούμε στην «αποδημοκρατικοποίηση», ισχυρίζεται η Μουφ, βλέποντας αυτή τη διαδικασία να προωθείται από την ιδεολογία της ελεύθερης αγοράς.
Καμία πολιτική δεν υπήρξε πιο καταστροφική, κατά την άποψή της, από εκείνη του «νέου κέντρου», όπως επιδιώχθηκε από το Κόμμα των Εργατικών στη Βρετανία. «Μετά από την εποχή της Θάτσερ, ο Τόνι Μπλερ ήταν μια τεράστια απογοήτευση», θυμάται. Το Γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (SPD) και το Γαλλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα δεν τα έχουν πάει καλύτερα: «Άφησαν τις κατώτερες τάξεις στη μοίρα τους.» Ακόμη και η οικονομική κρίση του 2008 δεν οδήγησε σε ανασυγκρότηση τους σοσιαλδημοκράτες. «Δεν μπορούσαν να σβήσουν τη φωτιά που οι ίδιοι είχαν ξεκινήσει».
Η θέση της Σαντάλ Μουφ βασίζεται σε μια αρχή της δημοκρατικής θεωρίας που η ίδια αποκαλεί «αγωνισμό». Κατά την άποψή της, είναι λάθος οι πολιτικοί να συναινούν σε ένα στόχο και να ενεργούν ως εάν όλοι οι πολίτες να μπορούσαν πάντα ορθολογικά να συμφωνήσουν ως τους κανόνες της κοινής τους ζωής. Αν τα κόμματα της Αριστεράς και της Δεξιάς διακηρύξουν μια ψευδή συμφωνία ή επιδιώκουν την ίδια κεντρώα πολιτική, αυτό σημαίνει ότι ορισμένες πραγματικές ανησυχίες δεν ακούγονται – και στη συνέχεια αναλαμβάνουν την εκπροσώπησή τους ακραία κόμματα. Μεταφρασμένη στις γερμανικές συνθήκες, αυτή η θέση σημαίνει ότι ο Μεγάλος Συνασπισμός θα είναι ο ίδιος υπεύθυνος για το κίνημα PEGIDA. Η πολιτική είναι καθαυτή συγκρουσιακή, λέει η Μουφ. Αυτό πρέπει να ληφθεί υπόψη, ώστε οι ανταγωνισμοί, οι διακρίσεις μεταξύ φίλου και εχθρού να μπορούν να μετατραπούν σε έναν αγωνισμό. Ο στόχος θα πρέπει να είναι ένα είδος συγκρουσιακής συναίνεσης, στην οποία διαφορετικές απόψεις για το κοινό καλό θα μπορούν ειρηνικά να ανταγωνιστούν. Στον απόηχο του Καρλ Σμιτ, και ενάντια σε θεωρητικούς όπως ο Τζον Ρωλς, ο Γιούργκεν Χάμπερμας ή ο Ούλριχ Μπεκ, η Μουφ δεν πιστεύει σε μια πολιτική κοινότητα στην οποία όλοι μπορούν να συμφωνήσουν σε καθολικά έγκυρες αρχές.
Επικίνδυνοι καιροί
Φαίνεται να είναι ακριβώς αυτή η αρχή που δίνει στη σκέψη της Μουφ ένα έντονα πραγματιστικό χαρακτηριστικό. Το δικό της μοντέλο δημοκρατίας φαίνεται λιγότερο απομακρυσμένο από την πραγματικότητα από ότι ο φιλελεύθερος οικουμενισμός που η ίδια απορρίπτει ως ένα σύμπτωμα ενός μετα-πολιτικού Zeitgeist. Ωστόσο, αυτή δεν υποστηρίζει, όπως μερικοί άλλοι αριστεροί θεωρητικοί, μια υποχώρηση από την πολιτική - μια «έξοδο», όπως αυτή που υποστηρίζεται από τους επικριτές της παγκοσμιοποίησης, Μάικλ Χαρντ και Τόνι Νέγκρι. Κατά τη γνώμη της, διαμαρτυρίες που είναι απρόθυμες να υιοθετήσουν οποιαδήποτε θεσμική μορφή και αποφεύγουν οποιαδήποτε σχέση με τα πολιτικά κόμματα - όπως πολλά κοινωνικά κινήματα και οι υποστηρικτές του «Occupy» - στερούνται προοπτικών.
Εδώ η σκέψη της Μουφ είναι λιγότερο ριζοσπαστική από πολλούς που έχουν ένα αριστερό όνειρο της άμεσης δημοκρατίας. Η «συλλογική βούληση», όπως την αποκαλούσε ο Γκράμσι, μπορεί να βρει έκφραση μόνο στο πλαίσιο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Και ακόμα κι αν αυτό βρίσκεται σήμερα σε κρίση, τίποτα δεν μπορεί να επικρατήσει εκτός των κοινοβουλίων. «Χρειαζόμαστε συνέργειες», λέει, μιλώντας για ένα θετικό αριστερό λαϊκισμό και επισημαίνοντας τα πειράματα στη Λατινική Αμερική.
Όταν η «Ηγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική» εμφανίστηκε το 1985, το βιβλίο που σε εύθετο χρόνο έγινε το πρότυπο έργο της, αυτή και ο συν-συγγραφέας και σύζυγός της Ερνέστο Λακλάου δυσφημίστηκαν στην αριστερή σκηνή. «Επικριθήκαμε έντονα από τους ορθόδοξους μαρξιστές», λέει με ένα χαμόγελο στην συνομιλία της με την εφημερίδα Der Freitag. Η έννοια της ταξικής πάλης είναι πολύ στενή για την αφοσιωμένη φεμινίστρια, η οποία μεγάλωσε στο Βέλγιο, παρακολούθησε τα σεμινάρια του Λουί Αλτουσέρ στο Παρίσι και σήμερα ζει στο Λονδίνο. Από τον Αντόνιο Γκράμσι πήρε την κριτική του αναγωγισμού που βλέπει την κυριαρχία ως απλώς οικονομική. Η Μουφ και ο Λακλάου εμπνεύστηκαν επίσης από τον Βιτγκενστάιν, τον Ζακ Ντεριντά, τον Μισέλ Φουκώ, τη γλωσσολογία και την ψυχανάλυση. Ανέπτυξαν την ιδέα της ριζοσπαστικής δημοκρατίας, στην οποία οι ταυτότητες και οι σχέσεις εξουσίας πρέπει να τίθενται συνεχώς σε αμφισβήτηση. Η κοινωνική τάξη είναι ένα προϊόν των λόγων (discourses) που αλλάζει και απαιτεί διόρθωση.
«Κανείς σήμερα δεν υποστηρίζει ότι μόνο η οικονομία μετρά», λέει η Σαντάλ Μουφ για την εξέλιξη της αριστερής πολιτικής φιλοσοφίας από το 1985. Μια ομάδα διδακτορικών φοιτητών και νεαρών καθηγητών σχηματίστηκε γύρω από αυτήν και τον Λακλάου - η λεγόμενη Σχολή Λόγου του Έσσεξ. Η ίδια η Μουφ περιγράφει έναν μικτό απολογισμό: «Βρεθήκαμε στη δυσάρεστη κατάσταση, όπου χρειάστηκε να υπερασπιστούμε τις έννοιες που είχαμε επικρίνει την εποχή εκείνη ως μη επαρκώς ριζοσπαστικές. Το κράτος πρόνοιας και τα κοινωνικά δικαιώματα δέχονταν ισχυρή επίθεση. Όλοι μιλούσαν για ελευθερία, ενώ η ιδέα της ισότητας έχανε απότομα έδαφος».
Το να διαβάζεις τα γραπτά της Σαντάλ Μουφ έπειτα από τη δημοσίευση του «Ηγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική», και να την ακούς να μιλά για όλα τα θέματα, σημαίνει να λαμβάνεις ένα μοναδικό μείγμα πολιτικού ιδεαλισμού και ρεαλισμού. Η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του Westminster, της οποίας ο σύζυγος και σύντροφος πέθανε πέρυσι, καταφέρνει να ακούγεται διαδοχικά ριζοσπαστική και μετριοπαθής, συνδυάζοντας τα δύο τόσο ώστε η πραγματική δημοκρατία που επιθυμεί να φαίνεται μερικές φορές μια ουτοπία και μερικές φορές ένα χειροπιαστό σχέδιο. Το αν η Σαντάλ Μουφ επιλέγει την επανάσταση ή την μεταρρύθμιση είναι δύσκολο να το πεις.
Η «ριζοσπαστική» ταμπέλα που διεκδικεί συμβαδίζει με την αιχμηρή κριτική της στον νεοφιλελευθερισμό. Ζούμε σε μια μετα-δημοκρατία, λέει η φιλόσοφος, μια άποψη που συμμερίζεται ο Βρετανός συνάδελφός της, Κόλιν Κράουτς. Με αυτό εννοεί ένα πολιτικό σύστημα που ελαττώνει τις συγκρούσεις και τις απαιτήσεις για την ισότητα στο όνομα της συναίνεσης. «Πρέπει να αντισταθούμε στην «αποδημοκρατικοποίηση», ισχυρίζεται η Μουφ, βλέποντας αυτή τη διαδικασία να προωθείται από την ιδεολογία της ελεύθερης αγοράς.
Καμία πολιτική δεν υπήρξε πιο καταστροφική, κατά την άποψή της, από εκείνη του «νέου κέντρου», όπως επιδιώχθηκε από το Κόμμα των Εργατικών στη Βρετανία. «Μετά από την εποχή της Θάτσερ, ο Τόνι Μπλερ ήταν μια τεράστια απογοήτευση», θυμάται. Το Γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (SPD) και το Γαλλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα δεν τα έχουν πάει καλύτερα: «Άφησαν τις κατώτερες τάξεις στη μοίρα τους.» Ακόμη και η οικονομική κρίση του 2008 δεν οδήγησε σε ανασυγκρότηση τους σοσιαλδημοκράτες. «Δεν μπορούσαν να σβήσουν τη φωτιά που οι ίδιοι είχαν ξεκινήσει».
Η θέση της Σαντάλ Μουφ βασίζεται σε μια αρχή της δημοκρατικής θεωρίας που η ίδια αποκαλεί «αγωνισμό». Κατά την άποψή της, είναι λάθος οι πολιτικοί να συναινούν σε ένα στόχο και να ενεργούν ως εάν όλοι οι πολίτες να μπορούσαν πάντα ορθολογικά να συμφωνήσουν ως τους κανόνες της κοινής τους ζωής. Αν τα κόμματα της Αριστεράς και της Δεξιάς διακηρύξουν μια ψευδή συμφωνία ή επιδιώκουν την ίδια κεντρώα πολιτική, αυτό σημαίνει ότι ορισμένες πραγματικές ανησυχίες δεν ακούγονται – και στη συνέχεια αναλαμβάνουν την εκπροσώπησή τους ακραία κόμματα. Μεταφρασμένη στις γερμανικές συνθήκες, αυτή η θέση σημαίνει ότι ο Μεγάλος Συνασπισμός θα είναι ο ίδιος υπεύθυνος για το κίνημα PEGIDA. Η πολιτική είναι καθαυτή συγκρουσιακή, λέει η Μουφ. Αυτό πρέπει να ληφθεί υπόψη, ώστε οι ανταγωνισμοί, οι διακρίσεις μεταξύ φίλου και εχθρού να μπορούν να μετατραπούν σε έναν αγωνισμό. Ο στόχος θα πρέπει να είναι ένα είδος συγκρουσιακής συναίνεσης, στην οποία διαφορετικές απόψεις για το κοινό καλό θα μπορούν ειρηνικά να ανταγωνιστούν. Στον απόηχο του Καρλ Σμιτ, και ενάντια σε θεωρητικούς όπως ο Τζον Ρωλς, ο Γιούργκεν Χάμπερμας ή ο Ούλριχ Μπεκ, η Μουφ δεν πιστεύει σε μια πολιτική κοινότητα στην οποία όλοι μπορούν να συμφωνήσουν σε καθολικά έγκυρες αρχές.
Επικίνδυνοι καιροί
Φαίνεται να είναι ακριβώς αυτή η αρχή που δίνει στη σκέψη της Μουφ ένα έντονα πραγματιστικό χαρακτηριστικό. Το δικό της μοντέλο δημοκρατίας φαίνεται λιγότερο απομακρυσμένο από την πραγματικότητα από ότι ο φιλελεύθερος οικουμενισμός που η ίδια απορρίπτει ως ένα σύμπτωμα ενός μετα-πολιτικού Zeitgeist. Ωστόσο, αυτή δεν υποστηρίζει, όπως μερικοί άλλοι αριστεροί θεωρητικοί, μια υποχώρηση από την πολιτική - μια «έξοδο», όπως αυτή που υποστηρίζεται από τους επικριτές της παγκοσμιοποίησης, Μάικλ Χαρντ και Τόνι Νέγκρι. Κατά τη γνώμη της, διαμαρτυρίες που είναι απρόθυμες να υιοθετήσουν οποιαδήποτε θεσμική μορφή και αποφεύγουν οποιαδήποτε σχέση με τα πολιτικά κόμματα - όπως πολλά κοινωνικά κινήματα και οι υποστηρικτές του «Occupy» - στερούνται προοπτικών.
Εδώ η σκέψη της Μουφ είναι λιγότερο ριζοσπαστική από πολλούς που έχουν ένα αριστερό όνειρο της άμεσης δημοκρατίας. Η «συλλογική βούληση», όπως την αποκαλούσε ο Γκράμσι, μπορεί να βρει έκφραση μόνο στο πλαίσιο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Και ακόμα κι αν αυτό βρίσκεται σήμερα σε κρίση, τίποτα δεν μπορεί να επικρατήσει εκτός των κοινοβουλίων. «Χρειαζόμαστε συνέργειες», λέει, μιλώντας για ένα θετικό αριστερό λαϊκισμό και επισημαίνοντας τα πειράματα στη Λατινική Αμερική.
«Ζούμε σε επικίνδυνους καιρούς», λέει η Σαντάλ Μουφ. Οι πολλοί φοιτητές που συγκεντρώθηκαν για να την ακούσουν στο αμφιθέατρο του Πανεπιστημίου Χούμπολτ ξέρουν ότι μπορεί να συμβάλει στη συζήτηση, ακούγοντας προσεκτικά όταν η κυρία με το κόκκινο φουλάρι μιλούσε για τα όρια του ορθολογισμού ή τις αλυσίδες ισοδυναμίας στο λόγο. «Είστε ριζοσπαστική;», την ρώτησε μία νεαρή γυναίκα. Μάλλον ενοχλημένη, η φιλόσοφος μίλησε για τη διαφορά ανάμεσα στην περιγραφή των υπαρχουσων συνθηκών και τη διαμόρφωση πολιτικών σχεδίων. «Εκπροσωπώ ένα είδος ριζοσπαστικού ρεφορμισμού, αν θέλετε», είπε η Μουφ. «Και η παγκόσμια δικαιοσύνη;», μια άλλη φοιτήτρια παρενέβη. «Οι κανονιστικές θεωρίες δεν με ενδιαφέρουν. Θα πρέπει μάλλον να ρίξουμε μια πραγματιστική ματιά στις εμπορικές συμφωνίες της ΕΕ», απάντησε. Μια ριζοσπαστική ρεφορμίστρια. Αυτή είναι η Σαντάλ Μουφ.
Πηγή: Verso Books
Ελεύθερη μετάφραση: Αντώνης Γαλανόπουλος
Ελεύθερη μετάφραση: Αντώνης Γαλανόπουλος
Σημείωση: Το βιβλίο "Ηγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική" θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά την εκδοτική χρονιά 2015-2016 από τις Εκδόσεις Επέκεινα
Το κόκκινο φουλάρι της Σαντάλ Μουφ
Reviewed by Antonisgal
on
9:39:00 μ.μ.
Rating:
Reviewed by Antonisgal
on
9:39:00 μ.μ.
Rating:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου