Ο καπιταλισμός έχει απελευθερωθεί από τα δεσμά της δημοκρατίας

Tου Slavoj Zizek 

Προς τιμήν ποιών θα χτίζονται τα μνημεία σε έναν αιώνα από τώρα; Μεταξύ αυτών ίσως να είναι και ο Lee Kuan Yew, τον οποίο θα θυμόμαστε όχι μόνο ως τον πρώτο πρωθυπουργό της Σιγκαπούρης, αλλά και ως τον δημιουργό του αυταρχικού καπιταλισμού, μιας ιδεολογίας που επρόκειτο να διαμορφώσει τον επόμενο αιώνα ακριβώς όπως η δημοκρατία διαμόρφωσε τον προηγούμενο. 

Άλλωστε και ο Deng Xiaoping την Σιγκαπούρη επισκέφτηκε προτού θέσει σε εφαρμογή τις εκτεταμένες οικονομικές μεταρρυθμίσεις του στην Κίνα. Μέχρι τότε ο καπιταλισμός και η δημοκρατία φαίνονταν άρρηκτα συνδεδεμένες. Τώρα πια αυτός ο δεσμός έχει σπάσει. 

Λέγεται συχνά ότι η Δύση απέτυχε στην προσπάθειά της να εξαγάγει τον πολιτισμό της στον υπόλοιπο κόσμο. Αυτό είναι μόνο εν μέρει σωστό. Κανείς δεν ονειρεύεται πλέον μια παγκόσμια φιλελεύθερη δημοκρατία η οποία θα σηματοδοτεί το τέλος της ιστορίας. Αλλά τα οικονομικά μοντέλα έχουν αποδειχθεί πιο ευέλικτα από τις πολιτικές ιδέες και ο καπιταλισμός έχει θριαμβεύσει. Οι φτωχές χώρες που τον υιοθέτησαν αναπτύσσονται με ταχύτατους ρυθμούς. 

Οι οικονομίες της αγοράς δεν έχουν κανένα πρόβλημα να συνυπάρχουν με τοπικές θρησκείες, πολιτισμούς ή παραδόσεις ενώ είναι εύκολο για αυτές να συμφιλιώνονται με την υπεροχή ενός αυταρχικού κράτους. Πλέον δεν είναι αδιαμφισβήτητα δεμένες με τις δυτικές πολιτισμικές αξίες, αντιθέτως έχουν πλήρως διαχωριστεί από αυτές. Στα πλαίσια μιας κριτικής επανερμηνείας, πολλές από τις ιδέες που οι δυτικοί θεωρούν ιερές- ισότητα, θεμελιώδη δικαιώματα και ένα παγκόσμιο κράτος δικαίου- μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως όπλα εναντίον του καπιταλισμού. 

Δεν είναι ότι το ελεύθερο εμπόριο αυτομάτως σπρώχνει τους ανθρώπους του προς την αποκλειστική και μόνο επιδίωξη της ηδονικής ευχαρίστησης. Ας πάρουμε το παράδειγμα της Ινδίας, μιας χώρας που με αποφασιστικότητα ακολούθησε το καπιταλιστικό μονοπάτι και στην οποία όμως δεν παρατηρήθηκε καμία καθολική απόρριψη των παραδοσιακών κοινωνικών δομών. Αντίθετα οι άνθρωποι δίνουν προτεραιότητα στους δεσμούς μιας κοινότητας σε σχέση με τα προσωπικά επιτεύγματα. Ο σεβασμός προς τους μεγαλύτερους παραμένει ένας ισχυρός τρόπος ελέγχου επί της αυτονομίας των νέων. 

Κάποιοι βλέπουν στην επιμονή σε αυτές τις παραδόσεις μια μορφή αντίστασης ενάντια στον παγκόσμιο καπιταλισμό. Αλλά κάνουν λάθος. Η πίστη σε τέτοιες αξίες είναι, παραδόξως, ο λόγος για τον οποίο η σκληρή λογική του καπιταλισμού έχει γίνει αποδεκτή ακόμη πιο ριζοσπαστικά σε χώρες όπως η Κίνα, η Σιγκαπούρη και η Ινδία, από ότι στην Δύση. 

Η αγορά είναι ένα αδίστακτο μέρος όπου οι άνθρωποι υφίστανται οδυνηρούς τραυματισμούς. Είναι δύσκολο για κάποιον να συμφιλιωθεί με αυτό, εάν το μόνο που του προσφέρεται σε αντάλλαγμα είναι η ευκαιρία να ικανοποιήσει τα προσωπικά του συμφέροντα. Στα πλαίσια της ηθικής είναι πολύ πιο εύκολο να κρυφτείς πίσω από παραδοσιακές αξίες για να δικαιολογήσεις την αδιαφορία σου για την μοίρα άλλων ανθρώπων. "Το έκανα για τους γονείς μου", "Το έκανα ώστε τα ξαδέρφια μου να έχουν την δυνατότητα να σπουδάσουν". Τέτοιες αιτιολογήσεις είναι πολύ πιο εύπεπτες από το "το έκανα για τον εαυτό μου". 

Δεν είναι τυχαίο ότι η ελευθερία είναι ένα σαθρό θεμέλιο για τον καπιταλισμό στην Δύση και για αυτό επίσης είναι και επιφανειακή. Και παρόλο που καταφέρνει να επιβιώσει, το κάνει έχοντας μια διεστραμμένη μορφή. Αφού η ελευθερία της επιλογής έχει εξυψωθεί σε υπέρτατη αξία, ο κοινωνικός έλεγχος δεν μπορεί πλέον να εμφανίζεται σαν να την παραβιάζει. Πολύ συχνά όμως, η συμπόρευση τους είναι απλώς ρητορική. 

Όταν η ελπίδα για μακροχρόνια απασχόληση αποστερείται, προωθείται ως "ελαστική" αγορά εργασίας που προσφέρει την αέναη ευκαιρία να ανακαλύψουμε εκ νέου τον εαυτό μας. Όταν στερούμαστε τις κρατικές παροχές συνταξιοδότησης τις στερούμαστε για να έχουμε την ελευθερία να σχεδιάσουμε μόνοι μας τα γηρατειά μας. Εξωθούμαστε συνεχώς στο να κάνουμε "ελεύθερες" επιλογές- αποφάσεις που μόνοι μας πρέπει να πάρουμε, αν και δεν γνωρίζουμε αρκετά πράγματα για να αποφασίσουμε με σοφία. Αν αυτό είναι ελευθερία τότε πρόκειται για ένα βάρος. 

Πολλοί είναι οι δυτικοί που διαισθάνονται ότι υπάρχει κάτι δυσλειτουργικό σε αυτή την ελευθερία. Το βλέπουμε πιο έντονα όταν γινόμαστε μάρτυρες των επιλογών ανθρώπων που δεν είναι ελεύθεροι, και που παρόλα αυτά παίρνουν στα χέρια τους τον έλεγχο του μέλλοντός τους με τρόπους που εμείς δεν μπορούμε. Αυτό που ήταν συναρπαστικό σχετικά με τους διαδηλωτές στην πλατεία Μειντάν, που απαίτησαν μια νέα πολιτική τάξη πραγμάτων για την Ουκρανία, δεν ήταν ότι υπερασπίστηκαν τον θαυμάσιο ευρωπαϊκό τρόπο ζωής. Ήταν απλώς το ότι διαμαρτυρήθηκαν, απαίτησαν κάτι. 

Έδρασαν. Ανάγκασαν τα πράγματα να αλλάξουν. Δεν ήταν ελεύθεροι αλλά παρόλα αυτά είχαν δυνάμεις μεσολάβησης που οι δυτικοί, παρ' όλη την ελευθερία τους, δεν είχαν.

Πηγή: Financial Times

Μετάφραση: Θώμη Γάκη