Ζαν Πωλ Σαρτρ, το ανήσυχο πνεύμα του γαλλικού υπαρξισμού

Ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ γεννήθηκε στο Παρίσι την 21η Ιουνίου του 1905. Ήταν Γάλλος φιλόσοφος, λογοτέχνης και κριτικός και ο γνωστότερος εκπρόσωπος του υπαρξισμού. 

Αποφοίτησε από την Εκολ Νορμαλ Σουπεριέρ του Παρισιού και συνέχισε τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο του Φραϊμπουργκ στην Ελβετία, καθώς και στο Γαλλικό Ινστιτούτο του Βερολίνου.

Πρωτοεμφανίστηκε στα γράμματα προπολεμικά, αλλά μετά την Κατοχή και την Απελευθέρωση το έργο του έγινε διεθνώς γνωστό. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ανέπτυξε έντονη αντιστασιακή δραστηριότητα. Η φρίκη του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου μετατρέπουν τον Σαρτρ σε βαθιά πολιτικοποιημένο διανοούμενο. Μετά τη λήξη του, ίδρυσε μαζί με τον Μορίς Mερλό Ποντί το περιοδικό «Σύγχρονοι Καιροί», από όπου δημοσιοποιεί τις πολιτικές του θέσεις και τις φιλοσοφικές του αναλύσεις. 

Ο Ζαν Πωλ Σαρτρ γίνεται ο βασικός εκπρόσωπος του υπαρξισμού του 20ου αιώνα. Στο έργο του, ο άνθρωπος εμφανίζεται ως απελευθερωμένος από την επιρροή κάποιας ανώτερης ηθικής τάξης ή δύναμης, που θα μπορούσε να ορίσει τη ζωή του, και ο ίδιος γίνεται κύριος των επιλογών. Ο Σαρτρ υποστήριζε ένα νέο ανθρωπισμό, σ’ ένα κόσμο χωρίς την ανάγκη θεού. Λόγω της αθεϊστικής στάσης του, όλα τα βιβλία του τοποθετήθηκαν από την καθολική εκκλησία στη λίστα των απαγορευμένων. 

Ο Σαρτρ, ασπάζεται τον Μαρξισμό και καταδικάζει τον Σταλινισμό. Στη πορεία εντάσσεται στο Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας. Ωστόσο, η σοβιετική στρατιωτική επέμβαση στην Ουγγαρία το 1956 προκάλεσε την οργισμένη αντίδραση του Σαρτρ και την αποχώρησή του από το κόμμα. 

Θεωρούσε ότι οι διανοούμενοι πρέπει να παίζουν ενεργό ρόλο στην κοινωνία. Έτσι, πραγματοποιεί μία σειρά από παρεμβάσεις στη κοινωνικοπολιτική ζωή της Γαλλίας αλλά και διεθνώς. Συμμετέχει ενεργά στα γεγονότα του Μάη του '68 στους δρόμους, στα αμφιθέατρα καθώς και στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Υποστηρίζει ενεργά την επανάσταση στην Κούβα. Ταξιδεύει στη Γερμανία για να συναντήσει τον Αντρέας Μπάαντερ, ηγέτη της R.A.F ενώ αργότερα πηγαίνει στη Πορτογαλία για να ζήσει από κοντά την επανάσταση των Γαρίφαλων. Επίσης συμμετέχει στο κίνημα για την απελευθέρωση Σοβιετικών αντιφρονούντων. Μια από τις πιο σημαντικές στιγμές στη πολιτική του δράση ήταν η υποστήριξη του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα του αλγερινού λαού ενάντια στην γαλλική αποικιοκρατία. Επιπλέον ασχολείται ενεργά με το φιλειρηνικό κίνημα και προεδρεύει μαζί με τον Μπέρτραντ Ράσελ στο "δικαστήριο Ράσσελ", ένα φανταστικό δικαστήριο, αποτελούμενο από διανοούμενους διαφόρων εθνικοτήτων, με κατηγορητήριο κατά της Αμερικής για εγκλήματα πολέμου στο Βιετνάμ.

Το 1964 τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Βραβείο που αρνήθηκε όμως να παραλάβει για πολιτικούς λόγους.

Πεθαίνει στις 15 Απριλίου 1980 στο Παρίσι. Στην κηδεία του συνέρρευσαν χιλιάδες άνθρωποι για να τιμήσουν τελευταία φορά τον μεγάλο φιλόσοφο. 

«Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να ζει ελεύθερος» υποστήριζε ο Σαρτρ και με αυτό τον τρόπο έπραττε και σκεφτόταν σε ολόκληρη τη ζωή του. 

Ακολουθεί το ρεπορτάζ που παρουσιάστηκε στο δελτίο ειδήσεων της αυτοδιαχειριζόμενης ΕΡΤ 3. Το ρεπορτάζ επιμελήθηκαν οι Αντώνης Γαλανόπουλος και Χρήστος Αβραμίδης. Στο ρεπορτάζ μιλά για τον Σαρτρ, ο Γεράσιμος Βώκος, καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ. 

Τέλος, παραθέτουμε ένα απόσπασμα από το βιβλίο «Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός» (σελ. 31-32): 

«Ο Πονζ είπε σένα πολύ καλό άρθρο του: 

• O άνθρωπος είναι το μέλλον του ανθρώπου. 

Είναι απόλυτα σωστό. Μονάχα αν εννοούμε εδώ πως αυτό το μέλλον είναι γραμμένο στον ουρανό, που μόνον ο Θεός το βλέπει, τότε είναι λάθος γιατί δεν θα ήταν πια ένα μέλλον. Αλλά αν εννοούμε πως όποιος κι αν είναι αυτός ο άνθρωπος, έχει ένα μέλλον να πραγματοποιήσει, ένα μέλλον παρθένο που τον αναμένει, τότε είναι σωστό.

Αλλά τότε ο άνθρωπος είναι εγκαταλειμμένος (sic). Θα μεταχειρισθώ ένα παράδειγμα που θα μας επιτρέψει να εννοήσουμε καλύτερα την εγκατάλειψη. Πρόκειται για την περίπτωση ενός μαθητή μου, που ήρθε να με βρει και μου ανέφερε τα ακόλουθα περιστατικά. 

Ο πατέρας του είχε ψυχρανθεί με τη μητέρα του. Έδειχνε πως είχε πρόθεση να συνεργαστεί με τους Γερμανούς. Ο μεγαλύτερος αδελφός του σκοτώθηκε στη γερμανική επίθεση του 1940 κι αυτός ο νέος άνθρωπος με τα κάπως πρωτόγονα αισθήματα, αλλά γενναίος, επιθυμούσε να εκδικηθεί. Η μητέρα του ζούσε μόνη της μαζί του. Ήταν πικραμένη από τη στάση του πατέρα του κι από το θάνατο του μεγάλου γιού της και δεν έβρισκε παρηγοριά παρά μονάχα σ’ αυτόν. Αυτός ο νέος, λοιπόν, βρισκόταν σε δύσκολη θέση. 

Το παράδειγμα: 

Κείνη την εποχή έπρεπε να πάρει μια απόφαση: ή να φύγει για την Αγγλία και να καταταχθεί στις ελεύθερες Γαλλικές Δυνάμεις, δηλαδή να αποχωριστεί τη μητέρα του, ή να μείνει μαζί της και να τη βοηθήσει να ζήσει. 

Ήξερε πολύ καλά πως αυτή η γυναίκα δε ζούσε παρά γι’ αυτόν και πως η αναχώρησή του- κι ο θάνατός του ίσως- θα την έριχναν στην πιο μαύρη απελπισία. Ήξερε επίσης πως κατά βάθος, κάθε πράξη του είχε μια ανταπόκριση για τη ζωή της μητέρας του, δηλαδή πως της έδινε κουράγιο να ζήσει και πως κάθε προσπάθειά του για να φύγει και να πολεμήσει ήταν διφορούμενη: Μπορούσε να χαθεί μέσα στις ερήμους και δε θα ωφελούσε σε τίποτα. Π.χ. Φεύγοντας για την Αγγλία, μπορούσε να μείνει ατέλειωτα σένα ισπανικό στρατόπεδο, καθώς θα διέσχιζε την Ισπανία. Μπορούσε να φτάσει στην Αγγλία ή στο Αλγέρι και να αναλάβει εργασία σ' ένα γραφείο διαταγών. 

Κατά συνέπεια βρισκόταν μπροστά σε δυο μορφές δράσης πολύ διαφορετικές: η μία ήταν καθορισμένη, άμεση, αλλά απευθυνόταν σ' ένα μόνο άτομο. Η άλλη απευθυνόταν σ' ένα σύνολο απεριόριστα ευρύ, σ' ένα σύνολο εθνικό, που ωστόσο ήταν γι' αυτό διφορούμενη γιατί μπορούσε να διακοπεί στα μισά του δρόμου. 

Και την ίδια στιγμή δίσταζε ανάμεσα σε δυο μορφές ηθικής. 

Από την μία ήταν η ηθική της συμπάθειας, της αφοσίωσής του ως ατόμου. Από την άλλη μια ηθική με ευρύτερα περιθώρια, αλλά αναμφισβήτήσιμης (sic) αποτελεσματικότητας. Έπρεπε ωστόσο να κάνει την εκλογή του. Ποιος, όμως , θα μπορούσε να τον βοηθήσει; To χριστιανικό δόγμα; Όχι. Το δόγμα αυτό λέγει: να είστε φιλάνθρωποι, ν' αγαπάτε τον πλησίον σας, να θυσιάζεστε για τους άλλους, να διαλέγετε τους πιο δύσκολους δρόμους κ.α. 

Μα ποιος είναι ο πιο δύσκολος δρόμος; Ποιον πρέπει ν' αγαπάμε σαν αδελφό μας, το συμπολεμιστή μας, ή τη μητέρα μας; Ποια είναι η μεγαλύτερη ωφελιμότητα: να πάρεις μέρος σε μια ακαθόριστη πολεμική επιχείρηση μέσα σ' ένα σύνολο ή να βοηθήσεις ένα καθορισμένο ον να ζήσει; Ποιος μπορεί να αποφασίσει εκ των προτέρων; Κανείς. Καμία γραπτή ηθική δεν μπορεί να το πει. 

Η Καντιανή ηθική λέγει: Μη χρησιμοποιείς ποτέ τον άλλον ως μέσον, αλλά ως σκοπό. Σύμφωνοι. Αλλά αν παραμείνω κοντά στη μητέρα μου, θα την χρησιμοποιήσω σα σκοπό κι όχι σα μέσο, μα απ' αυτό τούτο το γεγονός ίσως χρησιμοποιήσω ως μέσο αυτούς που πολεμούν γύρω μου. Και τ' αντίθετο: αν πάω να πολεμήσω μαζί με αυτούς που πολεμούν θα τους χρησιμοποιήσω ως σκοπό ενώ θα χρησιμοποιώ τη μητέρα μου ως μέσον».