Chantal Mouffe: Εκδημοκρατίστε τη δημοκρατία!

Η άνοδος του δεξιού λαϊκισμού στην Ευρώπη έχει αναγνωριστεί εδώ και πολύ καιρό, και πολλοί έχουν σταματήσει πια να αναζητούν τα αίτιά της. Όχι όμως και η Σαντάλ Μουφ, η βελγίδα θεωρητικός, τα γραπτά της οποίας συχνά παρεμβαίνουν σε έναν κόσμο απλοϊκών και βολικών απαντήσεων για τα μεγάλα ερωτήματα της εποχής μας. Η Μουφ εξηγεί όχι μόνο γιατί ο δεξιός λαϊκισμός συνεχίζει να εξαπλώνεται, αλλά και ποια θα μπορούσε να είναι η κατάλληλη απάντηση από την Αριστερά. Ισχυρίζεται λοιπόν ότι, προκειμένου να «εκδημοκρατιστεί η δημοκρατία», τα κοινωνικά κινήματα και τα αριστερά κόμματα πρέπει να συνεργαστούν καλύτερα. Τέλος, επικρίνει τα αριστερά κόμματα για το φόβο τους απέναντι στην παθιασμένη και λαϊκιστική πολιτική, καλώντας για τη συγκρότηση ενός «αριστερού λαϊκισμού». 

Για μια ακόμα φορά επιβεβαιώνεται η σημαντική άνοδος των δεξιών λαϊκιστικών κομμάτων. Ορισμένοι ειδικοί την αποδίδουν στον περιορισμό του κράτους πρόνοιας. Συμφωνείτε με αυτό; 

Chantal Mouffe: Εργάζομαι πάνω στα λαϊκιστικά κόμματα πριν ακόμη αυτά εξαπλωθούν σε όλη την Ευρώπη. Στην πραγματικότητα, η κύρια έρευνά μου πραγματοποιήθηκε στην Αυστρία και αφορούσε την ανάπτυξη του Κόμματος της Ελευθερίας (FPÖ) του Γεργκ Χάιντερ. Δεν ήμουν καθόλου ικανοποιημένη με την άποψη που αναπτύχθηκε από τον Άντονι Γκίντενς στη Βρετανία, αλλά και από τον Ούλριχ Μπεκ στη Γερμανία, σχετικά με τον Τρίτο Δρόμο ή το Ριζοσπαστικό Κέντρο. Και οι δύο ισχυρίζονταν ότι ήταν σημαντικό να υπάρχει συναίνεση στο κέντρο μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς. Έτσι προέκυψε η κέντρο-αριστερά και η κέντρο-δεξιά, επειδή φάνηκε να μην υπάρχει καμία εναλλακτική. Παρουσίασαν αυτή την εξέλιξη ως πρόοδο για τη δημοκρατία, ότι έτσι γινόταν δήθεν πιο ώριμη. Ισχυρίστηκα, αντίθετα, ότι αυτό δεν αποτελεί πρόοδο για τη δημοκρατία. Δεν υπήρχε καμία δυνατότητα μέσα από την παραδοσιακή αντιπροσωπευτική δημοκρατία να προσφερθούν εναλλακτικές λύσεις για την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων. Ήθελα να δείξω ότι η συνέπεια ήταν η ανάπτυξη του δεξιού λαϊκισμού. Μια άλλη πτυχή της κριτικής μου ήταν το πάθος. 

Τι εννοείτε με αυτό; 

Chantal Mouffe: Προσπάθησα να δείξω ότι η επιτυχία του δεξιού λαϊκισμού βασίστηκε στην αναγνώριση της διάστασης του πάθους. Με τον όρο «πάθος» εννοώ κάτι πολύ συγκεκριμένο. Υπάρχει μεγάλη συζήτηση για το συναίσθημα. Μερικοί μιλούν για μια «συναισθηματική στροφή» στην πολιτική. Αλλά το πάθος είναι διαφορετικό από το συναίσθημα: το συναίσθημα ταιριάζει σε μια ατομική προοπτική, ενώ το πάθος έχει να κάνει με το σχηματισμό της συλλογικής ταυτότητας. Έχει να κάνει με μια συναισθηματική διάσταση στη δημιουργία συλλογικών ταυτοτήτων, στη διαμόρφωση του «εμείς». Ο εθνικισμός είναι ένα καλό παράδειγμα, καθώς εκεί το πάθος δημιουργείται γύρω από ένα «εμείς». Είναι απολύτως αδύνατο να κατανοηθεί η ανάπτυξη του εθνικισμού, αν αφήσουμε κατά μέρος την πτυχή του πάθους. 

Γιατί επικεντρωθήκατε στον Γεργκ Χάιντερ και το αυστριακό Κόμμα της Ελευθερίας; 

Chantal Mouffe: Χρησιμοποίησα την περίπτωση του Γεργκ Χάιντερ επειδή ήταν ένα εξαιρετικό παράδειγμα. Έδειξα ότι η ανάπτυξη του δεξιού λαϊκισμού στην Αυστρία πραγματοποιήθηκε πολύ νωρίτερα. Όταν άρχισα να μελετώ το θέμα, το άλλο σημαντικό δεξιό λαϊκιστικό κόμμα ήταν το Φλαμανδικό Μπλοκ (Vlaams Block) του Βελγίου, που τώρα ονομάζεται Φλαμανδικό Συμφέρον (Vlaams Belang). Αυτά ήταν τα δύο κύρια κόμματα. Αυτό που είδα, λοιπόν, ήταν ότι το Κόμμα της Ελευθερίας πέτυχε λόγω του μεγάλου συνασπισμού στην Αυστρία. Υπήρχαν δύο πολιτικά στρατόπεδα. Τα πάντα έπρεπε να περάσουν είτε μέσω του συντηρητικού Αυστριακού Λαϊκού Κόμματος (ÖVP) είτε μέσω του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος της Αυστρίας (SPÖ). Για να πάρετε μια θέση στον εθνικό ραδιοτηλεοπτικό σταθμό της Αυστρίας (ORF), έπρεπε να είστε μέλος ενός από τα δύο αυτά κόμματα. Αυτό δημιούργησε μια μεγάλη απογοήτευση. 

Το επιχείρημά μου ήταν ότι το Κόμμα της Ελευθερίας αποτελούσε έκφραση δημοκρατικών αιτημάτων. Οι άνθρωποι ήθελαν να έχουν περισσότερη δημοκρατία, αλλά αυτά τα αιτήματα εκφράστηκαν και αρθρώθηκαν μέσω της δεξιάς ρητορικής. Κάποιοι έλεγαν ότι το Κόμμα της Ελευθερίας ήταν νεοναζιστικό. Αλλά ήταν εντελώς παράλογο να παρουσιάζει κανείς το Κόμμα της Ελευθερίας υπό τον Χάιντερ ως νεοναζιστικό. Με ενδιέφερε να δείξω ότι ένα πολύ σημαντικό κομμάτι των ανθρώπων που ψηφίζουν το Κόμμα της Ελευθερίας προέρχονταν από το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Αυστρίας. Η κύρια απάντηση μέχρι σήμερα είναι ότι, σε αντίθεση με τα παραδοσιακά κόμματα, τα κόμματα αυτά χρησιμοποίησαν την ηθική καταδίκη. 

Γιατί τα αριστερά κόμματα δεν χρησιμοποίησαν την ίδια στρατηγική; 

Chantal Mouffe: Τα παραδοσιακά αριστερά κόμματα δεν προσπάθησαν ποτέ να το καταλάβουν αυτό, γιατί θα τα ανάγκαζε να κάνουν αυτοκριτική. Αυτό ήταν το είδος της επιχειρηματολογίας που ανέπτυξα στο βιβλίο μου Επί του πολιτικού. Από τότε, είναι αρκετά ειρωνικό γιατί τη στιγμή που το Κόμμα της Ελευθερίας και η Συμμαχία για το μέλλον της Αυστρίας (BZO) –κόμμα που αποσχίστηκε από το Κόμμα της Ελευθερίας– διασπάστηκαν, σκέφτηκα ότι θα υπάρξει υποχώρηση του δεξιού λαϊκισμού. Αλλά αυτό σίγουρα δεν συνέβη – και μάλιστα πουθενά στην Ευρώπη. Η ανάδυση των δεξιών λαϊκιστικών κομμάτων σε πολλές χώρες –όπως στη Σκανδιναβία για παράδειγμα– μπορεί να εξηγηθεί από την ανικανότητα των σοσιαλιστικών κομμάτων, τα οποία αυτοπροσδιορίζονται ως κεντροαριστερά, να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις. Επίσης, επειδή αυτά τα κόμματα απευθύνονται πλέον στις μεσαίες τάξεις. Οι παραδοσιακές εργατικές τάξεις τους δημιούργησαν ένα πρόβλημα, επειδή δεν βλέπουν χώρο για εκείνες στη διαδικασία του νεοφιλελεύθερου εκσυγχρονισμού. Τα κεντροαριστερά κόμματα ορίζουν πραγματικά το πρόγραμμά τους γύρω από τον εκσυγχρονισμό, το οποίο σημαίνει πρακτικά να προσαρμόσεις τον εαυτό σου στο νεοφιλελεύθερο εκσυγχρονισμό. Το γεγονός αυτό απειλεί αυτό το κομμάτι του πληθυσμού για το οποίο τα σοσιαλιστικά κόμματα δεν έχουν πια κανένα λόγο. Δεν ταιριάζει στην οπτική τους. Έτσι, αυτά τα τμήματα του πληθυσμού αποτελούν ευνοϊκό πεδίο για να δείξουν τα δεξιά λαϊκιστικά κόμματα ότι παρέχουν εναλλακτική λύση. 

Γιατί η σημερινή κατάσταση ευνοεί τα δεξιά λαϊκιστικά κόμματα; 

Chantal Mouffe: Η Αριστερά κυριαρχήθηκε σε μεγάλο βαθμό από την ορθολογιστική άποψη ότι το πάθος είναι κάτι κακό. Πρώτον, πείστηκαν ότι δεν υπήρχε εναλλακτική λύση απέναντι στο νεοφιλελευθερισμό. Αυτό συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με την ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού. Έτσι δεν μπορούσαν να οραματιστούν μια πραγματική πολιτική εναλλακτική στον νεοφιλελευθερισμό. Αλλά σε ένα διαφορετικό επίπεδο, πίστευαν επίσης ότι έπρεπε να έχουν έναν ορθολογιστικό λόγο. Το πάθος ήταν κάτι που μόνο η δεξιά μπορούσε να χρησιμοποιήσει. Αλλά νομίζω ότι είναι λάθος να πιστεύουμε ότι μόνο η δεξιά μπορεί να χρησιμοποιήσει το πάθος. Η πρότασή μου στο θέμα αυτό είναι η ανάπτυξη ενός αριστερού λαϊκισμού. 

Τι εννοείτε ως αριστερό λαϊκισμό; 

Chantal Mouffe: Όπως είπα, αυτό αλλάζει. Βλέπουμε τον Μελανσόν στη Γαλλία ή το Die Linke στη Γερμανία. Η Αριστερά (Die Linke) έχει κατηγορηθεί ότι είναι λαϊκιστική. Εδώ πρέπει να εξετάσουμε μια άλλη πτυχή: ένα επιχείρημα που έχω αναπτύξει στοΔημοκρατικό παράδοξο είναι ότι το σημερινό μοντέλο της δημοκρατίας, το δυτικό μοντέλο της δημοκρατίας, αποτελεί συνάρθρωση δύο διαφορετικών παραδόσεων, της φιλελεύθερης παράδοσης (που επιμένει στην αξία της ελευθερίας) και της δημοκρατικής παράδοσης (που επιμένει στην αξία της ισότητας). Αλλά αυτό είναι σαν να ενοποιούμε το «Reichsstaat», την υπεράσπιση των ατομικών δικαιωμάτων και την ιδέα της λαϊκής κυριαρχίας. Υπάρχει μια ένταση μεταξύ της ελευθερίας και της ισότητας, μια ένταση που μπορεί να συμβιβαστεί. Αλλά δεν μπορείς να έχεις μια κοινωνία με απόλυτη ελευθερία και απόλυτη ισότητα. Είναι αδύνατο, διότι ένα στοιχείο θα είναι πάντα πιο σημαντικό. Τώρα, με το νεοφιλελευθερισμό είναι σαφές ότι η φιλελεύθερη παράδοση έχει γίνει απόλυτα κυρίαρχη. Γι “αυτό προτείνουμε τη δημοκρατία: αυτό που προτείνουμε είναι η ιδέα της λαϊκής κυριαρχίας, η σημασία του να αποφασίζει ο λαός. 

Επομένως η ρήξη με το νεοφιλελευθερισμό θα πρέπει να είναι ο «στόχος» του αριστερού λαϊκισμού; 

Chantal Mouffe: Κατά τη γνώμη μου γι” αυτό πρέπει να υπάρχει ο αριστερός λαϊκισμός. Φυσικά παίρνει πολλές διαφορετικές μορφές. Ο αριστερός λαϊκισμός δεν είναι μόνο ένα μοντέλο. Αυτό που διακυβεύεται είναι η δημιουργία μιας συλλογικής βούλησης με τις συναρθρώσεις διαφόρων στρωμάτων του πληθυσμού. Ένα λαϊκό πρόγραμμα για διάφορες κοινωνικές ομάδες, με το οποίο τα διαφορετικά αυτά στρώματα του πληθυσμού μπορούν να ταυτιστούν και να δημιουργήσουν αυτό που αποκαλώ “αλυσίδα ισοδύναμων δημοκρατικών αιτημάτων και μετασχηματισμού, ριζοσπαστικοποίησης των δημοκρατικών θεσμών”. Γι “αυτό επιμένω πολύ στο γεγονός ότι ο αριστερός λαϊκισμός δεν θα πρέπει να γίνεται αντιληπτός ως απόρριψη της δημοκρατίας. Αλλά υπάρχει πράγματι μια ανάγκη για τον εκδημοκρατισμό της δημοκρατίας. Τα κράτη δεν είναι αρκετά αντιπροσωπευτικά, υπάρχουν πολλά τμήματα του πληθυσμού που δεν εκπροσωπούνται, όπως οι νέοι, οι οποίοι είναι άνεργοι και δεν βλέπουν ότι τα κόμματα δουλεύουν γι” αυτούς. 

Εάν σκεφτούμε το μέλλον της ευρωπαϊκής Αριστεράς, πώς θα πρέπει τα κοινωνικά και πολιτικά κινήματα να μεταφράσουν τα αιτήματά τους σε πολιτικά πλαίσια; 

Chantal Mouffe: Δεν υπάρχει μια γενική απάντηση σε αυτό. Αλλά πιστεύω ότι αυτό απαιτεί έναν μετασχηματισμό και στις δύο πλευρές, τόσο δηλαδή στην πλευρά των πολιτικών κομμάτων όσο και στην πλευρά των κινημάτων. Ένα από τα προβλήματα με πολλά από τα κινήματα αυτά είναι το γεγονός πως είναι απολύτως αντι-θεσμικά: δεν θέλουν να συνεργαστούν με ένα κόμμα ή με μια συνδικαλιστική οργάνωση. Μπορεί κανείς να καταλάβει γιατί ενεργούν έτσι, καθώς έχουν συχνά βρεθεί κάτω από την κυριαρχία τους. Τα κόμματα θα πρέπει να το αναγνωρίσουν αυτό. 

Πρέπει τα κινήματα να αναπτύξουν ένα κριτικό πρόγραμμα για συμμαχίες με κόμματα της Αριστεράς; 

Chantal Mouffe: Δεν πιστεύω ότι ένα κοινωνικό κίνημα θα πρέπει να το κάνει αυτό από μόνο του. Θα πρέπει να το κάνει μαζί με το κόμμα. Νομίζω ότι ο κύριος ρόλος θα πρέπει να είναι αυτός του κόμματος. Ένα αριστερό λαϊκιστικό κόμμα χρειάζεται ένα πρόγραμμα που να έχει καταρτιστεί από το κόμμα. Το κίνημα Occupy επικρίθηκε από κάποιους γιατί δεν είχε αιτήματα. Νομίζω ότι είναι σημαντικό να έχουμε αιτήματα, αλλά το κίνημα Occupy δεν μπορούσε να πει τι “πρέπει” να γίνει. Αυτό είναι παράλογο. Η διαμόρφωση στρατηγικής δεν είναι έργο ενός κοινωνικού κινήματος. Ο ρόλος του κοινωνικού κινήματος είναι να έχει αιτήματα, να φέρει στο προσκήνιο ο,τι είναι προβληματικό. Αλλά δεν είναι ευθύνη του κοινωνικού κινήματος να προσφέρει μέτρα, δεν θα πρέπει να πουν για παράδειγμα: “Αυτό είναι το αίτημά μας και αυτό είναι που πρέπει να κάνουμε”. Το κοινωνικό κίνημα καταθέτει ερωτήματα και αιτήματα. Το κόμμα θα πρέπει να χαράσσει στρατηγικές με βάση αυτά, να φέρνει τα ερωτήματα και τα αιτήματα στο κοινοβούλιο, να προτείνει νόμους και ούτω καθεξής -γι” αυτό πιστεύω ότι ο ρόλος του κόμματος είναι πραγματικά απαραίτητος. 

Μετάφραση: Αντώνης Γαλανόπουλος 

Πηγή: Transformations Πρώτη Δημοσίευση: Red Notebook