ΒΙΟΜΕ: Εργασιακό πείραμα με παγκόσμια απήχηση

Των Χρήστου Αβραμίδη και Αντώνη Γαλανόπουλου

«Δεν μπορείτε εσείς, μπορούμε εμείς». Κάπως έτσι αντέδρασαν οι εργαζόμενοι της Βιομηχανικής Μεταλλευτικής στην απόφαση της Διοίκησης να βάλει λουκέτο σε ακόμη ένα εργοστάσιο του Νομού Θεσσαλονίκης.

Η ΒΙΟΜΕ, με αντικείμενο την παραγωγή χημικών προϊόντων για τον κατασκευαστικό κλάδο, ιδρύθηκε το 1982 και αποτελεί θυγατρική της Φίλκεραμ-Johnson, ιδιοκτησίας της οικογένειας Φιλίππου. Κι ενώ το 2006 κατατάσσεται στις 20 πιο επιτυχημένες επιχειρήσεις της Β. Ελλάδας, λόγω της κρίσης στον κατασκευαστικό τομέα και λανθασμένων χειρισμών της διοίκησης, το 2008 εμφανίζονται τα πρώτα προβλήματα.

Η οικογένεια Φιλίππου το 2011 καταθέτει αίτηση πτώχευσης της Φίλκεραμ. Οι συνέπειες δεν αργούν να φανούν και στη ΒΙΟΜΕ, όπου τον Ιούλιο του ίδιου έτους η διοίκηση αθετεί το συμφωνημένο χρονοδιάγραμμα αποπληρωμής των οφειλομένων. Πρώτη ένδειξη πως η ιδιοκτησία εγκαταλείπει το εργοστάσιο.

Οι εργαζόμενοι αντιδρούν με επαναλαμβανόμενες 48ωρες απεργίες και στις 12 Σεπτεμβρίου ξεκινούν επίσχεση εργασίας. Ήδη στις πρώτες γενικές συνελεύσεις συζητείται η ιδέα της αυτοδιαχείρισης και, όταν τίθεται, σε ψηφοφορία αποσπά το 97% των ψήφων.

Με την πτώχευση της Φίλκεραμ, όλα τα περιουσιακά της στοιχεία, συμπεριλαμβανομένων των μετοχών και του ακινήτου της ΒΙΟΜΕ, περνούν στον σύνδικο προς εκκαθάριση. Στην τριμερή συνάντηση που πραγματοποιήθηκε στο Υπουργείο Εργασίας το Νοέμβριο του 2011, παρουσία του υφυπουργού Γιάννη Κουτσούκου, η κα Φιλίππου, αντιπρόεδρος του ομίλου, ξεκαθαρίζει ότι δεν προτίθεται να επαναλειτουργήσει το εργοστάσιο. «Από εκείνη τη στιγμή και μετά βγάζουμε το δικό μας πανό και με βασικό σύνθημα « Όχι άλλοι 70 στην ανεργία. Άμεση επαναλειτουργία» κατεβαίνουμε σε πορείες και απεργίες δηλώνει ο πρόεδρος του σωματείου Μάκης Αναγνώστου.

Τον Απρίλιο του 2012, έπειτα από μια περίοδο σχετικής στασιμότητας, το σωματείο κάνει έκκληση για βοήθεια σε συλλόγους και σωματεία της πόλης. Η ανταπόκριση αναπτέρωσε το ηθικό των εργαζομένων και έδωσε νέα προοπτική στον αγώνα τους με αποκορύφωμα την ίδρυση της πρωτοβουλίας αλληλεγγύης τον Ιούλιο. Με τον καιρό, προγραμματίζεται ένα καραβάνι αλληλεγγύης το οποίο πραγματοποιείται τον Οκτώβριο, με ενδιάμεσους σταθμούς τη Λάρισα και το Βόλο και τελικό προορισμό την Αθήνα. Εκεί, οι εργαζόμενοι καταθέτουν τα αιτήματα τους και την πρόταση για επαναλειτουργία στον σύμβουλο του Υπουργού Εργασίας, ο οποίος δείχνει θετικός αλλά δηλώνει αναρμόδιος και δεσμεύεται να προωθήσει τα αιτήματα στον Υπουργό.

Η πρόταση περιλαμβάνει:

-    την απόκτηση των μετοχών της ΒΙΟΜΕ χωρίς την ανάληψη των χρεών της προηγούμενης διοίκησης

-    τη δημιουργία νομικού πλαισίου για τη μεγαλύτερη ασφάλεια των εργαζομένων-μετόχων, που θα πρέπει να συμμετέχουν με το αρχικό κεφάλαιο κι όχι με προσωπική περιουσία και χωρίς καμία άλλη δέσμευση

-    τη χρηματοδότηση τους μέσω της επιδότησης του ΟΑΕΔ για νέες επιχειρήσεις (με μέρος των χρημάτων αυτών να προέρχονται από ευρωπαϊκά προγράμματα ΕΣΠΑ) συν την εφάπαξ καταβολή του επιδόματος ανεργίας (πρακτική που έχει επαναληφθεί στην περίπτωση Πετζετάκι). Το συνολικό ποσό της χρηματοδότησης με αυτό τον τρόπο θα ανέλθει σε περίπου 1,8 εκατ. ευρώ

-    την επιστροφή στη ΒΙΟΜΕ του ποσού του 1,9 εκατ. ευρώ που είχε δοθεί δάνειο στη μητρική Φίλκεραμ

Εντέλει, στις 21 Ιανουαρίου πραγματοποιείται συνάντηση των εργαζομένων με τον Υπουργό Εργασίας κ. Παναγιωτόπουλο και τον σύνδικο της Φίλκεραμ.

Οι εργαζόμενοι καταθέτουν ξανά την πρόταση τους, με τον Υπουργό να απαντά αόριστα ότι πλέον είναι ώριμες οι συνθήκες να περάσουν τα κλειστά εργοστάσια στα χέρια των εργαζομένων χωρίς όμως να αναλαμβάνει συγκεκριμένες δεσμεύσεις. Οι ίδιοι όμως δεν αρκούνται στα λόγια του Υπουργού και ξεκαθαρίζουν ότι θα ξεκινήσουν τη λειτουργία του εργοστασίου άμεσα, περιμένοντας την κατάθεση του σχετικού νομοσχεδίου από την κυβέρνηση.

Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι, σύμφωνα με τον πρόεδρο των εργαζομένων, ο σύνδικος δεν προέβαλε καμία αντίρρηση. Η διακήρυξη γίνεται πράξη στις 12 Φεβρουαρίου του 2013, οπότε και οι εργαζόμενοι ανοίγουν την πύλη του εργοστασίου.

Ο ΤΡΟΠΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΚΑΙ Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΓΕΝΤΙΝΗΣ!

Όπως μας ενημέρωσε ο πρόεδρος του σωματείου, οι πρώτες μέρες αξιοποιούνται για να πραγματοποιηθεί έλεγχος ποιότητας των προϊόντων που βρίσκονται στην αποθήκη, να προχωρήσουν σε επεξεργασία και ανακύκλωση υλικών και να βελτιώσουν τον περιβάλλοντα χώρο μετά από μήνες εγκατάλειψης.

Στη συνέχεια, τους πρώτους δύο μήνες λειτουργίας θα βγάλουν σε πλειστηριασμό στα 2/3 της τιμής το στοκ των προϊόντων, με εκτιμώμενα έσοδα περίπου 200.000 ευρώ. Πληροφορίες θέλουν σωματεία από άλλες χώρες να έχουν ήδη αποφασίσει την οικονομική στήριξη μέσω αυτής της οδού. Αυτό φαίνεται πως θα είναι και το πρώτο κεφάλαιο τους. Πάντως, οι εργαζόμενοι δεν μένουν αδρανείς μέχρι να πάρουν την απάντηση του Υπουργείου και ήδη διερευνούν εναλλακτικές πηγές χρηματοδότησης. Μια εξ αυτών είναι η MKO Working World, γνωστή από τη χρηματοδότηση αντίστοιχων εγχειρημάτων στην Αργεντινή, για την οποία θα μιλήσουμε παρακάτω.

Είναι όμως δυνατή η επιβίωση σε αυτές τις συνθήκες; Όπως μας διευκρίνισε ο πρόεδρος του σωματείου, η παραγωγή θα προχωρά ανάλογα με τις δυνατότητες τους, αναγνωρίζοντας παράλληλα ότι διαθέτουν μια σειρά δυνητικών πλεονεκτημάτων. Το τρίπτυχο του οικονομικού τους πλάνου περιλαμβάνει συνδυασμό του παλαιού πελατολογίου, στροφή στο φθηνό, λαϊκό προϊόν και άνοιγμα στις βαλκανικές χώρες.

Αρχικά, προωθείται η ιδέα παραγωγής χαμηλού κόστους προϊόντων, άμεσα προωθούμενων, όπως βιολογικά καθαριστικά οικιακής χρήσης, σε ποσοστό 15% της συνολικής παραγωγής, που θα τους εξασφαλίζουν χρήματα για επανεπένδυση. Εκτιμάται ότι με αυτόν τον τρόπο θα δυναμώσουν και οι δεσμοί με τον κόσμο που στηρίζει το εγχείρημα. Κομβική θα είναι και η μείωση της τιμής των προϊόντων. Συγκεκριμένα ο Μ. Αναγνώστου αναφέρει ότι η τιμή της κόλλας θα πέσει κατά 25%, απλώς και μόνο με την αντικατάσταση συγκεκριμένου υλικού που χρησιμοποιούσαν αναγκαστικά στην παραγωγή της μέχρι τώρα, καθώς αυτό παραγόταν από έτερη θυγατρική της Φίλκεραμ. Και ενώ επιθυμούν να διατηρήσουν το προηγούμενο πελατολόγιο, θα επεκτείνουν παράλληλα τη διάθεση των προϊόντων μέσα από την πώληση τους και στην τελευταία μάντρα.

Στο οικονομικό πλάνο του σωματείου υπάρχουν ήδη προβλέψεις για τον τρόπο κατανομής των εσόδων συμπεριλαμβάνοντας και κάποιες ρήτρες. Σύμφωνα με τον Μ. Αναγνώστου, το 2-3% των εσόδων θα πηγαίνουν σε ταμείο αλληλεγγύης, το 8% σε αποθεματικό και το 30% θα επανεπενδύεται. Σημαντικό ρόλο θα παίξε και το άνοιγμα σε νέες αγορές των Βαλκανίων και στη μεγάλη αγορά της Ρωσίας, κάτι για το οποίο ήδη έχουν πραγματοποιηθεί επαφές. Όπως δηλώνει ο Μ. Αναγνώστου, «έχουμε βρει άλλους τρόπους πιο οικονομικούς που θα έπρεπε να τους ξέρουν αυτοί που υπηρετούσαν τον καπιταλισμό. Όχι εμείς». Τέλος, πεποίθηση των εργαζομένων είναι πως το γεγονός ότι πλέον θα παράγουν προς όφελος της συλλογικής προσπάθειας και όχι ενός επιχειρηματία, θα βελτιώσει αυτόματα πολλές πτυχές της λειτουργίας της επιχείρησης.

Το ιδιωτικό συμφωνητικό των εργαζομένων της ΒΙΟΜΕ μεταξύ άλλων αναφέρει ότι αναλαμβάνουν «τη λειτουργία του εργοστασίου με όρους πλήρους αυτοδιεύθυνσης και εργατικού ελέγχου (…) με βασικό ζήτημα την ισοτιμία στη συμμετοχή και στη λήψη των αποφάσεων, την άμεση δημοκρατία (…) επίσης απαγορεύονται οι διακρίσεις και αποκλεισμοί». «Κανένας εργαζόμενος μη μέτοχος, κανένας μέτοχος μη εργαζόμενος» μας τόνισε ο Μ. Αναγνώστου.

Η εμπειρία της Αργεντινής έρχεται να ενισχύσει αλλά και να θέσει προβληματισμούς για πολλές από τις επιδιώξεις των εργαζομένων της ΒΙΟΜΕ. Το 2001 το ποσοστό ανεργίας στην Αργεντινή ήταν 25%, με ένα άλλο 20% υποαπασχολούμενων και 60% του πληθυσμού να ζει σε συνθήκες φτώχειας. Οι εργαζόμενο, άρχισαν να καταλαμβάνουν τα εργοστάσια σε μια προσπάθεια να διεκδικήσουν την επιβίωση τους. Σήμερα, υπάρχουν περίπου 300 εργασιακοί χώροι, με πάνω από 13.000 απασχολούμενους, που λειτουργούν δημοκρατικά από τους ίδιους. Η αρχή «ένας εργαζόμενος = μία ψήφος» εφαρμόστηκε σε όλα τα εργοστάσια. Εμβληματικό παράδειγμα του κινήματος είναι το εργοστάσιο Zanon.

Αξιοσημείωτο είναι, όμως, ότι ελάχιστα εργοστάσια έχουν πάρει οριστική άδεια λειτουργίας, ενώ μάλιστα αυτή έχει ανακληθεί για πολλά, με τον ιδιοκτήτη να «επανακαταλαμβάνει» το εργοστάσιο με τις ευλογίες των δικαστηρίων.

Πέραν τούτου, σε πολλές περιπτώσεις, οι εργαζόμενοι αναγκάστηκαν να επωμιστούν τα χρέη ή και να πληρώσουν τα μηχανήματα, κάτι που συνέβαλε στο να δουλεύουν ένα χρονικό διάστημα χωρίς να πληρώνονται. Επιπλέον, υπάρχουν παραδείγματα, όπου τα εργοστάσια στην προσπάθεια τους να σταθούν στην καπιταλιστική αγορά, υιοθέτησαν μια σειρά από όρους, όπως η πρόσληψη μισθωτών, με αποτέλεσμα να προσιδιάζουν πλέον περισσότερο σε «τυπική» επιχείρηση της ελεύθερης αγοράς.

ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ, ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΡΙΞΗ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΝΙΣΧΥΣΗ

Από τις πιο ελπιδοφόρες πτυχές του αγώνα της ΒΙΟΜΕ είναι το κίνημα αλληλεγγύης που έχει αναπτυχθεί γύρω από αυτήν. Η ανοικτή πρωτοβουλία αλληλεγγύης στη Θεσσαλονίκη πλαισιώνει εξαιρετικά τον αγώνα των εργαζομένων κι έχει διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην πορεία του. Από τη συγκέντρωση τροφίμων, τη διοργάνωση ενημερωτικών εκδηλώσεων και συναυλιών οικονομικής ενίσχυσης ως τις δυναμικές πορείες υποστήριξης, η πρωτοβουλία βρίσκεται στο πλευρό των εργαζομένων σε κάθε βήμα του αγώνα τους.

Το κίνημα έχει εξαπλωθεί διεθνώς καθώς επιτροπές αλληλεγγύης έχουν ήδη συσταθεί σε Αμερική, Αργεντινή, Αυστραλία, Βιέννη, Κοπεγχάγη, Πολωνία. Επιπλέον, μεγάλα διεθνή ΜΜΕ, μέχρι και στην Ιαπωνία, έχουν παρουσιάσει εκτενή ρεπορτάζ.

Προσωπικότητες όπως οι Ντέιβιντ Χάρβεϋ, Ναόμι Κλαιν, Έιβυ Λιούις, Τζον Χόλλογουεϊ, Σίλβια Φεντερίτσι και Ντέιβιντ Γκρέμπερ έχουν δηλώσει τη στήριξη τους στο εγχείρημα, ενώ οι εργαζόμενοι έλαβαν μήνυμα στήριξης και από τους Ζαπατίστας. Επικοινωνήσαμε, μάλιστα, με τον Τζον Χόλλογουεϊ, ο οποίος έκανε την παρακάτω δήλωση: «Η ανάληψη του εργοστασίου της ΒΙΟΜΕ από τους εργάτες αποτελεί ένα εξαιρετικό νέο. Η κρίση στην Ελλάδα φωνάζει σε όλο τον κόσμο ότι ο καπιταλισμός έχει αποτύχει. Ηρθε η δικιά μας σειρά να αναλάβουμε. Δεν υπάρχει άλλος δρόμος προς τα εμπρός».

Η υποστήριξη δεν εξαντλείται σε ηθικό ή πολιτικό επίπεδο, αλλά γίνεται προσπάθεια για οικονομική ενίσχυση των εργαζομένων. Μία άλλη δήλωση στήριξης έρχεται από τον Μπρένταν Μάρτιν, ιδρυτή της Working World, ο οποίος επιβεβαιώνοντας ότι βρίσκεται σε συζητήσεις με τη ΒΙΟΜΕ, υποστήριξε στο Unfollow ότι το εγχείρημα μπορεί να είναι βιώσιμο και αποτελεί εξαιρετικά σημαντικό αγώνα. «Είναι κάτι που το έχουμε δει να δουλεύει εκατοντάδες φορές. Επευφημούμε και σκοπεύουμε με κάθε τρόπο να στηρίξουμε αυτή την προσπάθεια. Εξετάζουμε τις επιχειρηματικές προοπτικές και το βοηθάμε στη συγκρότηση ενός πλάνου έτσι ώστε να επανακάμψουν από την παύση λειτουργίας».

Η Working World, ΜΚΟ η οποία ιδρύθηκε στις ΗΠΑ και έχει έδρα στην Αργεντινή, λειτουργεί ως ταμείο αλληλεγγύης (solidarity fund) και χρηματοδοτεί, με τη μορφή μικρών δανείων ομάδες εργατών που λειτουργούν συνεταιριστικές ή μικρές επιχειρήσεις. Τα έσοδα της προέρχονται από ένα κυβερνητικό πρόγραμμα της Αργεντινής που αποσκοπεί στη στήριξη και χρηματοδότηση των κατώτερων στρωμάτων, από δωρεές, αλλά και από το ίδιο το δίκτυο των συνεταιριστικών εταιρειών που συνεισφέρουν στο ταμείο.

Ως μη κερδοσκοπική εταιρία, δεν έχει κέρδη για τους ιδιοκτήτες της. Στόχος του ταμείου είναι η αυτοσυντήρηση του και, όπως αναφέρει ο Μπρένταν Μάρτιν, «ο ρόλος του κεφαλαίου είναι υποδεέστερος και εργαλειακός. Τα κέρδη των συνεταιριστικών είναι το πρωτεύον. Η αποπληρωμή των δανείων πραγματοποιείται μόνο από τα κέρδη των συνεταιρισμών. Αντίθετα με το προφανές του ρίσκου, το 98% των δανείων στην Αργεντινή αποπληρώθηκαν και έφεραν κέρδη στους εργαζόμενους. Οι εργάτες είναι ένα καλό στοίχημα, φαίνεται ότι αποδίδει».

ΤΟ… ΦΛΕΡΤ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΥΤΟΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ

Η κυβέρνηση Σαμαρά, έχοντας άλλη μια βόμβα στα χέρια της έτοιμη να εκραγεί, έχει και το προνόμιο να επιλέξει πώς θα εξελιχθεί αρχικά το ζήτημα, καθώς κρατά τα κεφάλαια με τα οποία εξασφαλίζεται η έναρξη της παραγωγής αλλά και τη δυνατότητα θεσμοθέτησης ή μη του απαραίτητου νομικού πλαισίου για τη λειτουργία μιας τέτοιας επιχείρησης.

Ελεγχόμενη έκρηξη ή αφοπλισμός; «Ζητάμε να παραγάγουμε. Τους παρακαλάμε να τους δώσουμε φόρους. Οι καπιταλιστές έχουν εγκαταλείψει την παραγωγή, ενδιαφέρονται μόνο για τα κέρδη» δηλώνει ο Μ. Αναγνώστου. Αυτή ακριβώς η συλλογιστική αφαιρεί από την κυβέρνηση τα συνήθη επιχειρήματα για την αρνητική ανταπόκριση στην πρόταση. Αυτοί που αποτελούν το πραγματικό «πρόβλημα της ΒΙΟΜΕ», οι άνεργοι απλήρωτοι εργάτες, προσφέρουν οι ίδιοι διέξοδο στον εαυτό τους.

Αν και η κυβέρνηση μέχρι σήμερα κωλυσιεργεί και διατηρεί ανοικτό το ενδεχόμενο της καταστολής του αγώνα της ΒΙΟΜΕ, υπάρχουν ενδείξεις ότι η ιδέα της ελεγχόμενης έκρηξης, δηλαδή η απόφαση να επιτρέψει στους εργαζόμενους να ανοίξουν το εργοστάσιο επιδιώκοντας την εξαρχής παράλληλη χειραγώγηση τους, μπορεί να αποτελέσει τελικά επιλογή. Στην Ελλάδα του μνημονίου, με την ανεργία πλέον στο 27% και σχεδόν τέσσερα εκατομμύρια Έλληνες κάτω από το όριο της φτώχειας, η κυβέρνηση βρίσκεται σε απόγνωση και θέλει να ανακόψει άμεσα αυτή την πορεία. Μια ακρωτηριασμένη ΒΙΟΜΕ φαντάζει εξαιρετική ευκαιρία. Μια ΒΙΟΜΕ, δηλαδή, που θα λειτουργεί χωρίς τα προοδευτικά στοιχεία, χωρίς τις πολιτικές αιχμές, με μια ψευδαίσθηση αυτοδιαχείρισης. Η επαναλειτουργία θα απορροφούσε επενδύσεις από τα ευρωπαϊκά κονδύλια, κι έτσι θα ενίσχυε την ανάπτυξη και μάλιστα μέσα από την «πραγματική οικονομία» και με «υγιή επιχειρηματικότητα». Έτσι θα δημιουργούνταν θέσεις εργασίας αντί να έχουμε «άλλους 70 άνεργους». Η ΒΙΟΜΕ θα μπορούσε μάλιστα να αποτελέσει παράδειγμα «εκσυγχρονισμένου συνδικαλισμού».

Ποιος είναι ο δρόμος προς την ενσωμάτωση; Διλήμματα που θέτει σταδιακά η κυβέρνηση, πάντα υπό την απειλή να παύσει τη λειτουργία της επιχείρησης, εφόσον δεν υιοθετηθούν τα ζητούμενα. Πρόσληψη εργαζομένων μη μετόχων και κατάργηση του ταμείου αλληλεγγύης είναι μερικοί από τους πιθανούς στόχους της κυβέρνησης. Με μια πιθανή υπαναχώρηση, η ΒΙΟΜΕ θα έπαυε να αποτελεί παράδειγμα χειραφέτησης για τους εργαζόμενους. Επιπλέον, θα μπορούσε να ανοίξει το δρόμο για νέους συμβιβασμούς, κρατώντας εργαζόμενους και άνεργους στη γραμμή παραγωγής, μακριά από τους δρόμους της διεκδίκησης.

ΑΥΤΟΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΝΤΟΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ;

Η προσπάθεια των εργαζομένων δέχεται κριτική τόσο από τα δεξιά όσο και από τα αριστερά. Το πιο σημαντικό ερώτημα είναι το πόσο αυτοδιαχειριστικό μπορεί να είναι ένα εγχείρημα που αιτείται τη βοήθεια της κυβέρνησης και της ΕΕ. Εάν τελικά αυτή δοθεί, είναι δεδομένο ότι οι εργαζόμενοι, προκειμένου να διατηρήσουν το εργοστάσιο τους ανοιχτό, θα έρχονται αντιμέτωποι με μια σειρά από διλήμματα. Αλλα θα μπορούν να τα υπερβούν με νομικούς ελιγμούς, άλλα πάλι όχι.

Η κατάσταση είναι τόσο δυναμική, που δεν μπορούμε να προεξοφλήσουμε το αποτέλεσμα, ενώ επίσης οι εργαζόμενοι δεν φαίνεται ότι θα πουλήσουν φτηνά το όραμα τους. Το σχέδιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για μια κοινωνική οικονομία σε συνθήκες εκμετάλλευσης δεν είναι τόσο εύκολο να επιτευχθεί. Σε αυτό θα συμφωνήσουν και οι δεκάδες εργαζόμενοι που ήδη έχουν επιδιώξει επαφή με τη ΒΙΟΜΕ για να μιμηθούν το παράδειγμα της. Επομένως, το πόσα διλήμματα θα θέσει η κυβέρνηση και πόσο επιτακτικά θα είναι αυτά, εξαρτάται τελικά από την ίδια την εξάπλωση του παραδείγματος αλλά και τη διαρκή αλληλεγγύη.

Πάντοτε, βέβαια, θα ελλοχεύει ο κίνδυνος, στα πλαίσια του συστήματος, οι εργαζόμενοι να γίνουν νέοι «συλλογικοί» ιδιοκτήτες, πιστοί στους όρους της αγοράς. Τα περισσότερα εγχειρήματα στο παρελθόν δεν πέτυχαν ακριβώς αυτά είχαν θέσει ως στόχο. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει την ακύρωση της δυνατότητας αλλά την αδυναμία της να ολοκληρωθεί στα δεδομένα κοινωνικά και οικονομικά όρια. Είναι, όμως, τόσο δεδομένα τα όρια αυτά σήμερα;

Μάλλον όχι.

* Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο Unfollow #15 τον Μάρτιο του 2013