Γιατί ο Μπρέιβικ φοβόταν τη Σχολή της Φρανκφούρτης;

Του Peter Thomson

Όταν ο Anders Breivik εξαπέλυσε την δολοφονική του επίθεση στη Νορβηγία, τον Ιούλιο του 2011, άφησε πίσω του ένα μανιφέστο με το οποίο επιτίθονταν όχι μόνο σε αυτό που έβλεπε ως εξισλαμισμό της Ευρώπης, αλλά και στον πολιτιστικό μαρξισμό της σχολής της Φρανκφούρτης. Τι είναι, λοιπόν,  η σχολή της Φρανκφούρτης;  Υπήρξε η επιρροή της τόσο βαθιά όσο ο Breivik φοβόταν και πολλοί από εμάς ελπίζαμε;

Πολλοί θα έχετε ακούσει τα πιο γνωστά ονόματα από αυτή την παράδοση: Theodor Adorno, Herbert Marcuse και Max Horkheimer, αλλά η εμβέλειά της πηγαίνει πολύ μακρύτερα, περιλαμβάνοντας πολλούς από τους πιο σημαντικούς  φιλοσόφους και πολλές κοινωνικο-πολιτικές εξελίξεις του 20ού αιώνα.

Η Σχολής της Φρανκφούρτης αποκαλούταν επίσημα Ινστιτούτο για την Κοινωνική Έρευνα και ήταν συνδεδεμένο με το Πανεπιστήμιο της Φρανκφούρτης, αλλά λειτούργησε ως ανεξάρτητη ομάδα Μαρξιστών διανοούμενων που επιθυμούσαν, υπό την ηγεσία του Felix Weil, να επεκτείνουν την μαρξιστική σκέψη πέρα ​​από αυτό που είχε γίνει μια κάπως δογματική και περιοριστική παράδοση που κυριαρχούταν ολοένα και περισσότερο από τον σταλινισμό και την σοσιαλδημοκρατία. Κυρίως προσπάθησαν να παντρέψουν την μαρξιστική κοινωνική ανάλυση με τη φροϋδική ψυχαναλυτική θεωρία, αναζητώντας τις ρίζες του τι έκανε τους ανθρώπους να εγκλωβιστούν στη σύγχρονη καπιταλιστική καταναλωτική κοινωνία, καθώς και τι έκανε τους ανθρώπους να στραφούν στο φασισμό στη δεκαετία του 1930.

Η Σχολή της Φρανκφούρτης πήγε πίσω στα πρώτα θεωρητικά έργα του Μαρξ από τη δεκαετία του 1840 και απέκτησαν πρόσβαση στις πιο ανθρωπιστικές παρορμήσεις του, που βρέθηκαν στο «Γερμανο-γαλλικά Χρονικά» και στην αλληλογραφία του με τον Άρνολντ Ρούγκε. Είναι σε αυτά τα πρώτα γραπτά του που βρίσκουμε πολλές από τις πιο σημαντικές ιδέες του Μαρξ σχετικά με το ρόλο της θρησκείας στην ιστορία και την κοινωνία. Οι ιδέες του για τον τρόπο που λειτουργούσε ο υλισμός ήταν ακόμη υπό διαμόρφωση και δεν είχε γίνει ακόμη ο οικονομικός θεωρητικός που ως τέτοιος έγινε αργότερα γνωστός. Δεν είναι ότι ο Μαρξ άφησε πίσω τις ιδέες για τη θρησκεία μετά από αυτά τα πρώτα χρόνια, αλλά ένιωθε ότι είχε ασχοληθεί μαζί τους σωστά και θα μπορούσε να κινηθεί σε πιο απτά θέματα. Σε επιστολή του προς τον Άρνολντ Ρούγκε το 1842 έγραψε:

«Το σύνθημά μας πρέπει να είναι: Μεταρρύθμιση της συνείδησης, όχι με δόγματα αλλά με την ανάλυση της μυθοπλαστικής συνείδησης που δεν καταλαβαίνει τον εαυτό της, είτε εμφανίζεται με θρησκευτική είτε με πολιτική μορφή.  Θα αποσαφηνιστεί τότε πως από καιρό ο κόσμος κατέχει το όνειρο ενός πράγματος, του οποίου δεν έχει παρά να κατέχει τη συνείδηση, για να το κατέχει πραγματικά. Θα δούμε τότε ότι το ζήτημα δεν είναι να χαράξουμε μια διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον, αλλά να ολοκληρώσουμε τις ιδέες του παρελθόντος. Τελικά, θα γίνει σαφές πως η ανθρωπότητα δεν ξεκινά ένα καινούργιο έργο αλλά πραγματώνει συνειδητά το παλιό της έργο.»

Αλλά η ιδέα ότι αυτό που χρειαζόταν ήταν μια μεταρρύθμιση της συνείδησης που είχε γίνει ακατανόητη στον εαυτό της είναι η κεντρική αρχή της Σχολής της Φρανκφούρτης. Η θρησκευτική σκέψη, την οποία ο Μαρξ είδε ως ένα μέρος της ψευδούς συνείδησης, έπρεπε να καταπολεμηθεί όχι με πλήρη μετωπική επίθεση σε κάποιο είδος σταυροφορίας σαν αυτή του Dawknis, αλλά με την εξάλειψη των κοινωνικών συνθηκών που τη δημιούργησαν. Ο Μαρξ, ως εκ τούτου, δεν ήταν άθεος. Στην πραγματικότητα είπε ότι ο όρος αθεϊσμός «θυμίζει ένα παιδί από τα παιδιά που βεβαιώνουν όλους όσους είναι έτοιμοι να τα ακούσουν ότι δεν φοβούνται τον μπαμπούλα».  Όμως η Σχολή της Φρανκφούρτης δεν πίστευε ότι αυτή η μεταρρύθμιση της συνείδησης θα μπορούσε να επιτευχθεί με την απλή αλλαγή της κοινωνικο-οικονομικής βάσης της καπιταλιστικής κοινωνίας. Η θρησκεία ήταν, γι 'αυτούς, όχι μόνο το όπιο του λαού, αλλά και μια αποθήκη της ελπίδας που είχε γίνει ακατανόητη στον εαυτό της.

Ο Φρόιντ μπαίνει στην εξίσωση εδώ επειδή αυτοί οι θεωρητικοί πίστευαν ότι οι κατηγορίες του Εκείνο, Εγώ και Υπερεγώ, που ήταν σε συνεχή αλληλεπίδραση ως βάση της ανθρώπινης ψυχής, ταίριαζαν  καλά με τη μαρξιστική διαλεκτική του ιστορικού αγώνα και της επίλυσης. Αν οι κοινωνίες προχωρούν ιστορικά ως αποτέλεσμα της ταξικής πάλης, τότε τα άτομα έρχονται συνεχώς αντιμέτωπα με έναν αγώνα μεταξύ της πραγματικότητας του κόσμου γύρω τους και του τι πιστεύουν γι 'αυτόν τον κόσμο. Παραδόξως, η Σχολή της Φρανκφούρτης αυτό το είδε ως αναγκαίο λόγω της σχετικής επιτυχίας του καπιταλισμού και όχι της επικείμενης κατάρρευση του, όπως οι πιο δογματικοί μαρξιστές διακήρυσσαν (και μάλιστα συνεχίζουν να κηρύττουν).

Πώς, αναρωτήθηκαν, η μεγάλη μάζα των ανθρώπων μπορεί να παρασυρθεί σε συνενοχή στην ίδια της την εκμετάλλευση; Με την εμφάνιση του φασισμού τη δεκαετία του 1920 και του 1930 η ερώτηση έγινε ακόμη πιο επιτακτική. Τι οδήγησε μορφωμένους ανθρώπους να ρίξουν τη μοίρα τους στη βαρβαρότητα του φασισμού; Αυτό, γι 'αυτούς, ήταν το απόλυτο της ψευδούς συνείδησης. Μια από τις πλέον σημαίνουσες εργασίες της Σχολής της Φρανκφούρτης για την αντιμετώπιση αυτού του φαινομένου ήταν η «αυταρχική προσωπικότητα», μια εργασία που εμφανίστηκε ως  μελέτη της προκατάληψης και η οποία τεκμηρίωσε τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι, ως άτομα, κινητοποιούνται να σκέφτονται και να ενεργούν με τον συγκεκριμένο τρόπο σε ένα κοινωνικό πλαίσιο, να σχηματίζουν ομάδες και να αποκλείουν τους άλλους σε σημείο γενοκτονικής εξόντωσης.

Παραδόξως, ο μεγάλος εχθρός της Σχολής της Φρανκφούρτης, ο Breivik, αποτελεί το τέλειο παράδειγμα της αυταρχικής προσωπικότητας για την οποία ο Αντόρνο έγραψε σχετικά: έχει εμμονή με την προφανή παρακμή των παραδοσιακών προτύπων, δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσει την αλλαγή, είναι παγιδευμένος σε ένα μίσος για όλα εκείνα που δεν θεωρούνται μέρος της ομάδας και είναι έτοιμος να αναλάβει δράση για να "υπερασπιστεί" την παράδοση ενάντια στον εκφυλισμό. Ακόμα πιο ανησυχητικά, ειδικά σε συνδυασμό με την άνοδο ομάδων όπως η Χρυσή Αυγή στην Ελλάδα και τη διαδεδομένη τάση προς τον φόβο του Ισλάμ στην κοινωνία γενικά, ο Αντόρνο υποστήριξε ότι «τα πρότυπα προσωπικότητας που έχουν απορριφθεί ως« παθολογικά», διότι δεν ήταν σύμφωνα με τις κοινές τάσεις ή τα κυρίαρχα ιδανικά μέσα σε μια κοινωνία, με μια προσεκτικότερη έρευνα, αποδεικνύεται ότι δεν είναι παρά υπερβολικές εκφράσεις αυτού που ήταν σχεδόν καθολικό κάτω από την επιφάνεια της κοινωνίας. Ό,τι είναι  «παθολογικό» σήμερα, μπορεί με τις μεταβαλλόμενες κοινωνικές συνθήκες, να γίνει η κυρίαρχη τάση του αύριο».

Πηγή: Guardian
Μετάφραση: Αντώνης Γαλανόπουλος