Η Ζωντανή Σκέψη του Michel Foucault

Της Elisabeth Roudinesco

Τριάντα χρόνια [1] μετά το θάνατό του, ο Michel Foucault είναι γνωστός σε ολόκληρο τον κόσμο. Είναι συγγραφέας ενός πολύ πλούσιου όγκου διδασκαλιών, του οποίου το εύρος κυμαίνεται από την κριτική του ως προς τις κανονιστικές νόρμες και τους θεσμούς έως την ιστορία των φυλακών, της ιατρικής, της τρέλας και της σεξουαλικότητας. Αυτός ο φιλόσοφος-ιστορικός έχει δελεάσει φιλελεύθερους, σοσιαλδημοκράτες, λόγιους μελετητές και επαναστάτες όλων των πεποιθήσεων. Κάθε μία από αυτές τις διαφορετικές ομάδες, αντίστοιχα, τον βλέπει ως ένθερμο υπερασπιστή της επινόησης του εαυτού, έναν άοκνο ρεφορμιστή, έναν πλούσιο σχολιαστή της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής γραμματείας, και ένα σφοδρό μαχητή υπέρ των αιτημάτων των μειονοτήτων. Εν ολίγοις, το έργο του Φουκώ είναι περισσότερο από ποτέ στην ημερήσια διάταξη, όπως αποδεικνύεται από τη δημοσίευση των διαλέξεων που έδωσε στο Collège de France.

Το 1980, ο Φουκώ απολάμβανε να διδάσκει στις Ηνωμένες Πολιτείες, ιδιαίτερα στο Πανεπιστήμιο του Berkeley στην Δυτική Ακτή, όπου ένας συνεχώς αυξανόμενος αριθμός φοιτητών προσέτρεχε για να ακούσει τις διαλέξεις του. Ήταν εκείνη η στιγμή που ανακάλυψε ότι είναι δυνατό να βιώσει την ομοφυλοφιλία ως δημιουργία ή φροντίδα του εαυτού, και όχι ως αποκάλυψη μιας επαίσχυντης επιθυμίας. Κανείς δεν ήξερε ακόμα ότι μια νέα μάστιγα σύντομα επρόκειτο να σηκώσει κεφάλι: η επιδημία του AIDS.

Και ήταν εντός αυτού του πλαισίου της μεγάλης ευτυχίας που ο Φουκώ μετασχημάτισε την προσέγγισή του ως προς την ιστορία της σεξουαλικότητας. Είχε αρχίσει ήδη το 1976 με τη δημοσίευση ενός έργου σχετικά με το δέκατο ένατο αιώνα, το Η βούληση για γνώση (Gallimard), τη συνέχεια του οποίου ήθελε να γράψει προκειμένου να επικαιροποιήσει την δική του «αρχαιολογία της ψυχανάλυσης» επικεντρωμένη στη μελέτη της υστερίας, του διεστραμμένου, των πληθυσμών και των φυλών. 

Πρόσωπο με πρόσωπο με τη χριστιανική ηθική

Ωστόσο, το 1979 αποφάσισε να μην μεταβεί από το δέκατο ένατο στον εικοστό αιώνα, αλλά να ανατρέξει στις χριστιανικές «τεχνικές» της μετάνοιας, της εξομολόγησης και της θυσίας, των οποίων η προέλευση ανάγεται κατά τον Φουκώ στη μεταστροφή του Τερτυλλιανού, ο οποίος εισήγαγε το τριαδικό δόγμα προς το τέλος του δεύτερου αιώνα. Κατά την άποψή του, η ιδέα του εξαναγκασμού των υποκειμένων να πουν την αλήθεια για την διανοητική τους κατάσταση χρονολογείται στην εποχή εκείνη, πριν η ψυχανάλυση κληρονομήσει αυτό το μοντέλο. Έπειτα από αυτήν την πρόσωπο με πρόσωπο αναμέτρηση με την χριστιανική ηθική, ο Φουκώ αποφάσισε να προσπαθήσει να κάνει τη σύνδεση μεταξύ αυτών των χριστιανικών «τεχνικών» και εκείνων της ύστερης παγανιστικής εποχής.

Έτσι προέκυψε και η περαιτέρω ανάπτυξη των διαλέξεων που τώρα δημοσιεύονται με το τίτλο Υποκειμενικότητα και Αλήθεια - με άψογη επιμέλεια, σημειώσεις και παρουσίαση από τους Alessandro Fontana και Frédéric Gros. Ο Φουκώ σχολιάζει τα κείμενα Ελλήνων και Ρωμαίων συγγραφέων που γράφτηκαν κατά τη μακρά περίοδο της παρακμής της Αυτοκρατορίας (τον δεύτερο και τρίτο αιώνα μ.Χ.): του Αρτεμίδωρο του Δαλδιανού, ο οποίος αποκωδικοποιούσε σεξουαλικά όνειρα, των Στωικών φιλοσόφων, του Αντίπατρου της Ταρσού, του Νεοπλατωνικού Ιεροκλή από την Αλεξάνδρεια και πολλών άλλων.

Αντί να παραθέτει τα έργα τους με χρονολογική σειρά, συνέκρινε αυτά τα γραπτά, προκειμένου να αποδείξει πώς νέες μορφές σχέσης με τον εαυτό μας και με τους άλλους αναπτύχθηκαν με την έλευση του Χριστιανισμού. Το συμπέρασμα που εξήγε από αυτό ήταν η ανάγκη δαιφυγής από την κοινοτοπία, που συνίσταται στην απόδοση στον παγανισμό μιας ανεκτικής ηθικής, την οποία ο Χριστιανισμός δήθεν διέλυσε.

Μέχρι τώρα, αντιπαραθέτοντας τον παγανισμό στον Χριστιανισμό, υποστήριξε ότι οι Στωικοί φιλόσοφοι των δύο πρώτων αιώνων μ.Χ. είχαν εφεύρει μια σεξουαλική ηθική βασισμένη στην ανάγκη ολοκλήρωσης πράξεων ευχαρίστησης και απόλαυσης - αφροδισιακών - των οποίων οι βιαιότητες και υπερβολές, που προέρχονται από έναν φυσικό μηχανισμό, θα έπρεπε να τιθασευτούν, προκειμένου να αποφευχθεί το υποκείμενο να οδηγηθεί στην αυτοκαταστροφή.

Αλλά και πάλι ήταν απαραίτητο να γίνει μία διάκριση ανάμεσα στην «καλή» και την κακή σεξουαλικότητα, προκειμένου να καθοριστεί μια ιεραρχία των απολαύσεων. Και ο Φουκώ έδειξε ότι για τους Στωικούς αυτή η «καλή» σεξουαλικότητα σήμαινε τον σεβασμό του μονογαμικού γάμου, θεωρούμενου ως τέχνη της ζωής ανώτερη από οποιαδήποτε άλλη. Κατά την άποψη αυτή, η σεξουαλική πράξη μεταξύ των παντρεμένων ζευγαριών κατείχε την υψηλότερη βαθμίδα στην ιεραρχία των αξιών: ενίσχυε την ευημερία του νοικοκυριού και εξασφάλιζε την επιβίωση της πόλης. Ο ελεύθερος ενήλικας άνδρας ενσάρκωνε μια δρώσα αρχή, και, υπό αυτή την έννοια, θα μπορούσε κάλλιστα να συνάπτει σεξουαλικές σχέσεις με έναν άνδρα σκλάβο, ακόμα και αν ήταν ο ίδιος παντρεμένος, αλλά ποτέ με μια παντρεμένη γυναίκα, ιδιοκτησία ενός άλλου άνδρα.

Ένας τέλειος έλεγχος της επιθυμίας

Υπό αυτό το πρίσμα οι σεξουαλικές πράξεις κωδικοποιήθηκαν από τους αρχαίους μελετητές, και ο Φουκώ τις κατηγοριοποίησε βάσει του εξαιρετικού κειμένου Ο Ονειροκρίτης του Αρτεμίδωρου, το ίδιο το κείμενο του οποίου ο Φρόιντ ήταν μεγάλος θαυμαστής, ώστε το ξαναδιάβαζε ακατάπαυστα. Ο Αρτεμίδωρος πίστευε ότι κάθε είδος ζώου δεν έχει παρά έναν τρόπο «συνδυασμού»: τα γεννητικά όργανα του αλόγου, της κατσίκας ή της αγελάδας είναι όλα στο πίσω μέρος, ενώ οι οχιές, τα περιστέρια και οι νυφίτσες κάνουν έρωτα με το στόμα τους. Τα θηλυκά ψάρια συλλέγουν το σπέρμα που αφήνουν τα αρσενικά μέσα στο νερό. Όσο για τους ανθρώπους, που επίσης υπόκεινται στη φυσική τάξη του κόσμου, αυτοί υπακούουν σε μια άϋλη αρχή: ο άνδρας αναζητεί τη γυναίκα που του προσφέρει περισσότερη ευχαρίστηση και λιγότερη κακουχία. Η αιμομιξία με τη μητέρα κάποιου απαγορεύεται διότι θεωρείται εντελώς αποτρόπαια, ενώ το στοματικό σεξ είναι το χειρότερο απ' όλα, επειδή απαγορεύει τη σεξουαλική διαδικασία και το να μοίρασμα ενός γεύματος.

Επιπλέον, ο Αρτεμίδωρος όρισε πέντε κατηγορίες πράξεων που αντιβαίνουν στη φύση: τις σεξουαλικές σχέσεις με ζώα, με πτώματα, με θεούς, την αυτοϊκανοποίηση, ή τον έρωτα με δύο γυναίκες. Ήταν αυτό, σύμφωνα με τον Φουκώ, που οι Πατέρες της Εκκλησίας κληρονόμησαν από αυτόν τον Ρωμαϊκό Στωικισμό, το οποίο στη συνέχεια προσάρμοσαν σε μια νέα πνευματικότητα που χαρακτηριζόταν από ένα τέλειο έλεγχο πάνω στην επιθυμία και τα ενδόμυχα συναισθήματα, μια πραγματική κατάσχεση της σεξουαλικότητας προς αποκλειστικό όφελος ενός γαμήλιου μοντέλου που στήθηκε ως κανονιστική νόρμα.

Τα κείμενα που επέλεξε ο Φουκώ είναι απίστευτα διασκεδαστικά και ο ίδιος τα σχολιάζει με συγκλονιστικό χιούμορ, λες και τρία χρόνια πριν από το θάνατό του κατάφερε να βρει σε αυτά τη γένεση μιας «ρηματικής απόδοσης του ενδόμυχου», ακριβώς σε αυτόν τον αρχικό Χριστιανισμό που τον έθεσε και ως θέμα του τελευταίου βιβλίου του, το οποίο είναι ήδη διάσημο, αλλά εξακολουθεί να αναμένει τη δημοσίευσή του: Οι εξομολογήσεις της σάρκας.

Τις διαλέξεις του διατρέχει η χαρά της ανακάλυψης «μιας άλλης ιστορίας της σεξουαλικότητας», πολύ πριν από αυτή του δέκατου ένατου αιώνα. Ο Φουκώ αφηγείται υπέροχα τις διαφορετικές παραλλαγές του μύθου του ζευγαρώματος του ελέφαντα, που επαναλαμβανόταν από το δεύτερο έως το δέκατο έβδομο αιώνα, είτε από τους Στωικούς είτε από τους χριστιανούς ή τους ευσεβείς που τον αντιλαμβάνονταν ως το «ύψιστο της καλής συζυγικής σεξουαλικότητας», που θα μπορούσε να εφαρμοστεί και στην ανθρώπινη φυλή. «Ο ελέφαντας», σύμφωνα με τον Francis de Sales, «είναι πιστός και αγαπά τρυφερά το θηλυκό της επιλογής του, ζευγαρώνει με το θηλυκό μόνο κάθε τρία χρόνια και τότε όχι για περισσότερο από πέντε ημέρες, με απόλυτη μυστικότητα ώστε να μην τον δει κανείς, έως ότου, την έκτη ημέρα, εμφανίζεται και πηγαίνει αμέσως να πλύνει ολόκληρο το σώμα του στο ποτάμι, επιθυμώντας απρόθυμος να επιστρέψει στο κοπάδι μέχρι να εξαγνιστεί».

Τέτοια ωραία και τίμια κτήνη, που δεν ξέρουν τίποτα για μοιχεία ή ζήλια και που δεν αγγίζουν ποτέ το σύντροφό τους άπαξ και γονιμοποιηθεί. Και οι άνθρωποι θα μπορούσαν να ζήσουν έτσι, αν ήταν πρόθυμοι να δεχτούν την υπέροχη σεξουαλική ζωή των ελεφάντων ως πρότυπο αρετής και θάρρους. Ένα πραγματικό αντίδοτο στο λόγο των σεξολόγων που βασίζουν τη μέτρησης της σεξουαλικής απόδοσης στο μήκος του πέους ή το πλάτος του κόλπου! Αυτές οι διαλέξεις παραδίδονται με μεταδοτική χαρά και διαβάζονται σαν ένα παραμύθι του La Fontaine. Ο Φουκώ δεν έχει πάψει σίγουρα να μας εκπλήσσει ακόμα.

Μετάφραση: Τσιμοπούλου Σταματίνα

Επιμέλεια: Αντώνης Γαλανόπουλος

Πηγή: Verso

Σημειώσεις:

[1] Το κείμενο δημοσιεύθηκε το 2014.