Ο αγώνας για Αυτονομία και το φαντασιακό της Ανάπτυξης

Του Ιωάννη Ρήγκου*

Ο κόσμος αντιμετωπίζει τρομακτικούς γεωπολιτικούς μετασχηματισμούς. Οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο έρχονται πρόσωπο με πρόσωπο με τεράστιες γεωπολιτικές και φυσικές αλλαγές με ένα ρυθμό που δεν μπορεί να ελεγχθεί από κανένα θεσμό ή οργανισμό. To ερώτημα για το πώς θέλουμε να αντιμετωπίσουμε αυτούς τους μετασχηματισμούς βρίσκεται στην “καρδιά” των ατομικών και κοινωνικο-πολιτικών κατασκευών μας. Και με αυτό εννοώ ότι το ερώτημα αυτό σχετίζεται με τον τρόπο που τα κοινωνικο-ιστορικά όντα, οι άνθρωποι θεσπίζουν τη διαμόρφωση των ατομικών και κοινωνικών φαντασιακών τους. Ο σκοπός αυτού του άρθρου είναι η γενική κατανόηση του τρόπου που βασικές έννοιες του νεωτερικού φαντασιακού, όπως η λέξη ανάπτυξη, συνδέεται και αναπτύσσεται με τον τρόπο που η πολιτική ιδεολογία θεσπίζει τους τρόπους που αντιλαμβανόμαστε, παράγουμε και αναπαράγουμε τις κοινωνικο-πολιτικές πραγματικότητες στις οποίες ζούμε.

“Ανάπτυξη” μια έννοια με ιστορία

Η έννοια της ανάπτυξης διατρέχει όλο το φάσμα των κοινωνικο-πολιτικών εξελίξεων της νεωτερικής και της μετα-νεωτερικής “πραγματικότητας”. Καθώς φτάνουμε στην δεκαετία του 1990 και προχωράμε προς το σήμερα, η οικολογική και η περιβαλλοντική αναγκαιότητα οδηγεί ένα τμήμα της κοινωνίας να εντατικοποιήσει τον αγώνα για την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης για την σημαντικότητας της αλλαγής του παγκόσμιου καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής προς πολιτικές φιλικές προς το περιβάλλον και τον άνθρωπο. Αυτό στο επίπεδο του λόγου, εμφανίζεται μέσω της ενσωμάτωσης του όρου βιώσιμη και αειφόρος στην κεντρική ιδέα της ανάπτυξης και έτσι σήμερα ακούμε σχεδόν το σύνολο των κυβερνήσεων να μιλούν για την βιώσιμη και την αειφόρο ανάπτυξη, ως προϋπόθεση για την παραγωγή ενός παραγωγικού μοντέλου που θα επιτρέψει στον άνθρωπο να επιβιώσει της αυτοκαταστροφικής του τάσης όπως αυτή αναπτύσσεται μέσω της πίστης του φαντασιακού της νεωτερικότητας στην συνεχόμενη και ευθύγραμμη “ανάπτυξη” της κοινωνικής “εξέλιξης” και των παραγωγικών συντελεστών. 

Σε καμία όμως περίπτωση δεν πρέπει να ξεγελαστούμε. Ο καπιταλισμός έχει δείξει μια τρομερή ανθεκτικότητα στον τρόπο που μεταπλάθει ακόμα και την ριζοσπαστικότητα κάποιων κινημάτων, με αποτέλεσμα να απορροφά και να μετασχηματίζει αυτήν την ριζοσπαστικότητα. Ο καπιταλισμός λειτουργεί μέσω της ψευδαίσθησης και της ικανοποίησης της ενοχής της συνείδησης του ατόμου ώστε να εξουδετερώσει μια ριζική αλλαγή στο σύνολο της παραγωγικής διαδικασίας. 

Πιστεύω ότι το πρόβλημα βρίσκεται στο ότι η κυρίαρχη (εθνική και υπερ-εθνική) ιδεολογία βασίζεται στην αφήγηση του ηγεμονικού λόγου περί βιώσιμης και αειφόρου ανάπτυξης που είναι τμήμα του παγκόσμιου καπιταλιστικού φαντασιακού, μέρος της οποίας είναι το νεοφιλελεύθερο παράδειγμα. Έτσι διαμορφώνονται οι πολιτικές στον “δυτικό κόσμο”, ειδικά στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Oι επίσημοι εθνικοί και υπερεθνικοί θεσμοί, αναπτύσσουν την ρητορική τους γύρω από την κοινωνικο-οικονομική αφήγηση, ως μέρος του παγκόσμιου (νεοφιλελεύθερου) καπιταλιστικού μοντέλου, το οποίο εξακολουθεί να κυριαρχεί στο επίπεδο της διακυβερνητικής λήψης αποφάσεων όπου έχει θεσμοθετηθεί η τεχνο-επιστημονική επίλυση των προβλημάτων, η εμπορευματοποίηση, και μια συγκεντρωτική διακυβέρνηση με ασθενή συμμετοχή του κοινού (Bingham 2010, 31). Από την άλλη πλευρά, οι εναλλακτικές αφηγήσεις σε μεγάλο βαθμό παραμένουν περιθωριοποιημένες. Ωστόσο, στην ηγεμονική ρητορική σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο, προκειμένου να αποκτήσουν νομιμότητα οι επιβαλλόμενες από τον καπιταλισμό πολιτικές, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής και οι οργανισμοί, ακόμα κι αν είναι αρκετά παραπλανητικός ο όρος «βιώσιμη ανάπτυξη»,τον χρησιμοποιούν για να δικαιολογήσουν ποικίλα και αντιφατικά προβλήματα που ο ίδιος ο καπιταλισμός δημιουργεί και αναπαράγει.

Ο Καπιταλισμός και η Απάτη της Βιώσιμης και Αειφόρου Ανάπτυξης

Η καθηγήτρια Νατάσσα Ρωμανού υποστηρίζει ότι υπάρχουν τρεις μεγάλες παρανοήσεις σχετικά με την παραγωγή και αναπαραγωγή των καπιταλιστικών προβλημάτων, που συνδέονται και με την οικολογική-περιβαλλοντική καταστροφή κυρίως στο νότιο τμήμα της Ευρώπης. Στην πρώτη παρανόηση, η Ρωμανού συμφωνεί με τον Καστοριάδη, ότι “ο καπιταλισμός, που στηρίζεται στην συνεχή ανάπτυξη και τον ανταγωνισμό, την μεγιστοποίηση του κέρδους, τη δύναμη και τη συσσώρευση πλούτου από την ολιγαρχία, την εμπορευματοποίηση των δημόσιων αγαθών και πόρων, και την αδηφάγο εκμετάλλευση του περιβάλλοντος” (2014) συνεχίζει να παράγει και αναπαράγει την κρίση η οποία έχει εξαπλωθεί με την κατάρρευση του τραπεζικού συστήματος στις μέρες μας.

Μια άλλη παρανόηση, βασίζεται στις επιπτώσεις του καπιταλιστικού φαντασιακού και την κρίση του πάνω στις κοινωνίες. Η Ρωμανού επισημαίνει ότι η συζήτηση και οι απαντήσεις, που επικεντρώνονται στον οικονομικό αντίκτυπο μόνο, αφήνουν κατά μέρος πολύ σημαντικές πλευρές (περικοπές μισθών, ανεργία, επιδείνωση των συνθηκών για την εργατική τάξη) καθώς αυτές θεωρούνται ως εξωτερικό κόστος και δεν συμπεριλαμβάνονται στα εργαλεία που οι επιχειρήσεις χρησιμοποιούν για να μετρήσουν την αποτελεσματικότητα και αποδοτικότητα τους. “Η ίδια η κοινωνική κρίση εκδηλώνεται με τον αυξανόμενο και ανεξέλεγκτο καταναλωτισμό, η οποία οδηγεί σε υπερκατανάλωση των φυσικών πόρων, αλλά και στην εμφάνιση υπερ-εθνικισμού και τελικά ρατσισμού, καθώς ο ανταγωνισμός για τους πόρους γίνεται εντονότερος. Η πολιτική κρίση αντικατοπτρίζει ένα δημοκρατικό έλλειμμα, κατά την αυξανόμενη δυσαρέσκεια και αντίσταση που έχει ως αιτία την κατάχρηση εξουσίας, την αστυνομική βία και κρατική καταστολή”(ibid).

Η τρίτη λανθασμένη αντίληψη, όπως η ίδια επισημαίνει, είναι η οικολογία έκτακτης ανάγκης, “η ξέφρενη κούρσα για να εξαγάγουμε ακόμα περισσότερους φυσικούς πόρους (πετρέλαιο, φυσικό αέριο, χρυσό και άλλα πολύτιμα μέταλλα) με τη χρήση όλο και πιο επικίνδυνων μεθόδων, όπως η εξόρυξη πετρελαίου από ασφαλτική άμμο, η αναζήτηση για πετρέλαιο στον ωκεανό, τις γεωτρήσεις φυσικού αερίου, καθώς και την ανάπτυξη του fracking”. Οι μαζικές αρπαγές γης και ιδιωτικοποιήσεις των πόρων οδηγούν επίσης σε αύξηση της περιβαλλοντικής υποβάθμισης. Πάνω απ' όλα, όμως, η κλιματική αλλαγή οφείλεται στις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα, εκεί όπου φαίνεται μέσω του αποτελέσματος, να είναι ο τελικός θρίαμβος της καπιταλιστικής απληστίας πάνω στη φύση αλλά και στην δημοκρατία.

Η Αυτονομία-Δημοκρατία ως Διέξοδος

Σήμερα η αριστερά και η δεξιά στο πολιτικό σκηνικό αναφέρονται στην βιώσιμη και αειφόρο ανάπτυξη σχεδόν σε όλο το φάσμα του πολιτικού λόγου τους. Ακόμα και οι εξωκοινοβουλευτικές πολιτικές δυνάμεις αυτό-παγιδεύονται στην ίδια ρητορική. Φυσικά, όπως υποστηρίζω, ακολουθώντας την σκέψη του Καστοριάδη, αυτό συμβαίνει γιατί σε όλη την νεωτερικότητα η ιδέα της ανάπτυξης είχε πάντοτε κεντρικό ρόλο στον κοινωνικο-πολιτικό λόγο. Συνεπώς αυτό σημαίνει και σύμφωνα με τον Καστοριάδη, ότι ούτε τα κομμουνιστικά καθεστώτα, κατάφεραν ποτέ στην πραγματικότητα να προσφέρουν μια εναλλακτική στον καπιταλισμό. Ακόμα και κινήματα της μετα-νεωτερικότητας, όπως αυτό της λεγόμενης από-ανάπτυξης, όπως υποστηρίζω, βρίσκεται ακριβώς στο μέσο της ίδιας προβληματικής ρητορικής καθώς αγνοεί πλήρως το κοινωνικο-ιστορικό πλαίσιο πέρα και έξω από την νεωτερικότητα.

Υπάρχει ένας ξεκάθαρος διαχωρισμός στον τρόπο σκέψης μου που έχει καθοριστικά επηρεαστεί από τον Κορνήλιο Καστοριάδη. Πρόκειται για τη διάκριση ανάμεσα στις αυτόνομες και στις ετερόνομες κοινωνίες. Ο διαχωρισμός αυτός βασίζεται στο γεγονός ότι “αυτονομία υπάρχει μόνο όταν δημιουργούμε τα θεσμικά όργανα τα οποία εσωτερικεύονται από τα άτομα και έτσι διευκολύνεται η ένταξή τους στην ατομική αυτονομία τους και στην αποτελεσματική συμμετοχή τους σε όλες τις μορφές της ρητής εξουσίας που υπάρχουν στην κοινωνία" (Curtis 1997, 405). Αυτονομία σημαίνει όχι μόνο ότι η παράδοση μπορεί να αμφισβητηθεί, αλλά και ότι τα πάντα μπορούν να τεθούν σε αμφισβήτηση (Γκεζερλής 2001, 472). Κατά συνέπεια, όταν ο Καστοριάδης μιλά για την φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, αναφέρεται στην λέξη θεσμός με την ευρύτερη έννοια του όρου, δηλαδή “το σύνολο των εργαλείων, τις γλωσσικές δεξιότητες, τους κανόνες και τις αξίες” (Castoriadis 2010, 46) που διέπουν το σύνολο των κοινωνικών δομών.

Ο Καστοριάδης εντοπίζει την ανάπτυξη του καπιταλισμού αλλά και της “δημοκρατίας” στην νεωτερικότητα ως τα αποτελέσματα της ετερόνομης ανάπτυξης της κοινωνίας. Για τον Καστοριάδη είναι ξεκάθαρο ότι το νεωτερικό μοντέλο διακυβέρνησης είναι μια ψευδεπίγραφη “δημοκρατία” η οποία για εκείνον, όπως και για εμένα, μπορεί καλύτερα να χαρακτηριστεί ως φιλελεύθερη ολιγαρχία. Ένα από τα καίρια σημεία του Καστοριάδη για το πρόταγμα της αυτονομίας, είναι τα χαρακτηριστικά που μπορεί να οδηγήσουν σε αυτήν. Ισχυρίζεται ότι η θνησιμότητα και η αποδοχή της είναι ζωτικής σημασίας για τον άνθρωπο, προκειμένου να δημιουργήσει την ευαισθητοποίηση για τον αυτο-προβληματισμό και αυτο-περιορισμό (2010, 213). Σήμερα, όπως υποστηρίζει ο Καστοριάδης, “είμαστε μάρτυρες της απόλυτης κυριαρχίας του καπιταλιστικού φαντασιακού: την κεντρικότητα της οικονομικής σφαίρας, την απεριόριστη δήθεν ορθολογική ανάπτυξη της παραγωγής, της κατανάλωσης, της λιγότερο ή περισσότερο προγραμματισμένης και χειραγωγούμενης αναψυχής” (2010, 206). Επιπλέον, συνεχίζει, “η ανάπτυξη της τεχνο-επιστήμης, και το γεγονός ότι οι επιστήμονες δεν έχουν τίποτα να πουν για τον καπιταλιστικό προσανατολισμό, έχει δημιουργήσει ένα περιβαλλοντικό πρόβλημα που έγινε ακόμα πιο σοβαρό σήμερα” (2010, 198). Αντιθέτως, όπως υποστηρίζει, χρειαζόμαστε φρόνηση (επιφυλακτικότητα). Η αποκλειστική παρουσία της τεχνο-γραφειοκρατίας (οικονομικών καθώς και επιστημονικών παραγόντων) ως αυθεντία, είναι οργανικά και δομικά ανίκανη για επιφυλακτικότητα, δεδομένου ότι η ίδια η ύπαρξή και κινητήρια δύναμη της δεν είναι παρά η ψευδαίσθηση της απεριόριστης επέκτασης. Έτσι, χρειαζόμαστε αληθινή δημοκρατία, για τον καθορισμό των ευρύτερα δυνατών διαδικασιών για σκέψη και συζήτηση, με τη συμμετοχή των πολιτών στο σύνολό τους (2010, 195).

Επιπλέον, ο Καστοριάδης υποστηρίζει ότι η βιωσιμότητα, η αειφορία, καθώς και η αυτονομία είναι κατασκευασμένες επάνω στην γνώση των κοινωνικο-ιστορικών και πολιτικών υποκειμένων. Μια δημοκρατική κοινωνία είναι μια αυτόνομη κοινωνία, και μια αυτόνομη κοινωνία είναι πάνω από όλα μια αυτοπεριοριζόμενη κοινωνία (2010, 196). Έτσι, όπως υποστηρίζει και ο Howard Zinn, έχουμε ανάγκη από μια «εισαγωγή σε ένα νέο είδος κοινωνίας συνεταιρισμού. Aν δεν βρεθεί σήμερα τρόπος να εκφραστεί μια εναλλακτική της αυτονομίας και της δημοκρατίας ταυτόχρονα, η ανθρωπότητα θα βιώσει σε ανυπολόγιστο βαθμό τους καρπούς της ετερονομίας. 

*Μεταπτυχιακός Φοιτητής, Απόφοιτος Πολίτικης Οικολογίας του Πανεπιστήμιου του Lund, Σουηδίας. 

Πηγές: 

Amnesty International. 2013. “Greece: Need for Investigation of Police Conduct Towards Residentsof Town Objecting Gold Mining Operations.” Amnesty Documents. Accessed March 13, 2014. https://www.amnesty.org/en/library/asset/EUR25/004/2013/en/c81397ca-0895-4f7a-92b5- 82370134de8f/eur250042013en.html.

Bingham,Alexa. 2010. “Discourse of the Dammed: A study of the Impacts of Sustainable Development Discourse on Indigenous Peoples on the Brazilian Amazon in the Context of the Proposed Belo Monte Hydroelectric Dam.” Polis Journal 4, no. 1: 1-47.

Castoriadis, Cornelius. 2010. A society Adrift.Interviews and debates 1974-1997. Translated by Helen Arnold. New York: Fordham University Press.

Castoriadis, Cornelius. 2010. A society Adrift.Interviews and debates 1974-1997. Translated by ZisisSarikas.Athens: Eurasia Press.

Curtis, David Ames,edited and translated. 1997. The Castoriadis Reader. Oxford: Blackwell Press.

Curia. 2012. “Order of the General Court”. Fifth Chamber. Accessed March 12, 2014. 

Gezerlis,Alexandros. 2001. “Castoriadis and the Project of Autonomy. A review of the Imaginary Institution of Society.” Article: Democracy and Nature7, no. 3: 469-487.

Harvey, David. 2014. Seventeen Contradictions and the End of Capitalism. Oxford: Oxford University Press.

Hajer, Maarten A. 1995.The Politics of Environmental Discourse. Ecological Modernization and the Policy Process. Oxford and New York: Oxford University Press.

Marx, Karl. 1967. Capital: A Critique of Political Economy, Vol 1. New York: International Publishers.

Poulimeni, Stavroula. 2015. “The Movement against the Gold Extraction in Skouries and the <Dilemmas> of Eldorado Gold.” Accessed January 6, 2016. http://rednotebook.gr/2015/02/kinima-enantia-stin-exorixi-chrisou-stis-skouries-ke-ta-dilimmata- tis-eldorado-gold-tis-stavroulas-poulimeni/.

Romanou,Natassa. 2014. “Economic and Ecological Crisis in Greece: The Global Context and Syriza Solution.” Accessed April 12, 2014. http://newpol.org/content/economic-and-ecological-crisis-%E2%80%A8in-greece.

SosHalkidiki. 2013. “Halkidiki-Mines.”Accessed May 2, 2014. http://soshalkidiki.files.wordpress.com/2012/11/soshalkidiki_01_en.pdf.

Zikakou, Ioanna. 2015. “Greek State Council Suspends Skourletis’ Decision to Close Skouries Mine.” Accessed December 21, 2015. http://greece.greekreporter.com/2015/10/02/greek-state-council-suspends-skourletis-decision-to-close-skouries-mine/.

Zinn, Howard. 2002. You Can’t Be Neutral in a Moving Train: A Personal History of ourTimes. Boston: Beacon Press.