Βιβλιοκριτική: Θεωρία του λόγου – δημιουργικές εφαρμογές

Του Αντώνη Γαλανόπουλου 

Τα τελευταία 10-15 χρόνια, η θεωρία του λόγου γνωρίζει, και στη χώρα μας, ιδιαίτερη άνοδο στα πεδία των κοινωνικών, των πολιτικών και των ανθρωπιστικών σπουδών. Αυτή η άνοδος έχει αρχίσει να αποτυπώνεται την τελευταία δεκαετία και στην εκδοτική παραγωγή, όπου παρατηρείται αυξανόμενη έκδοση βιβλίων από Έλληνες ερευνητές και ακαδημαϊκούς, αλλά και η συστηματική μετάφραση σημαντικών βιβλίων του πεδίου αυτού. Έχω τη βαθιά πεποίθηση πως το λεγόμενο πεδίο της «λακανικής αριστεράς», που οριοθετείται από τον μετα-δομισμό, τον μετα-μαρξισμό και την ψυχαναλυτική θεωρία του Λακάν και στο επίκεντρό του έχει τη θεωρία του λόγου, είναι ένα από τα πλέον παραγωγικά πεδία της σύγχρονης πολιτικής θεωρίας. Επομένως, είναι εξαιρετικά ωφέλιμο η εκδοτική παραγωγή σε αυτό το πεδίο να συνεχίσει ακάθεκτη. 

Σε αυτή την κατεύθυνση, πριν από λίγους μήνες κυκλοφόρησε το βιβλίο Θεωρία του Λόγου: Δημιουργικές Εφαρμογές, σε επιμέλεια των Αλέξανδρου Κιουπκιολή, Υβόν Κοσμά και Γιάννη Πεχτελίδη, το οποίο έρχεται να καλύψει ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία, καθώς εστιάζει στην πρακτική εφαρμογή αυτής της θεωρίας. Όπως δηλώνεται στην πρώτη κιόλας σελίδα της εισαγωγής, «σκοπός αυτού του βιβλίου είναι να καταστήσει τη θεωρία του λόγου προσιτή μέσα από συγκεκριμένα παραδείγματα (…) και να γεφυρώσει τη θεωρία με τις εφαρμογές της». Αφετηρία του βιβλίου υπήρξε η ημερίδα με θέμα «Θεωρία του λόγου: δημιουργικές εφαρμογές», που έλαβε χώρα το 2012 στο Πανεπιστήμιο του Βόλου. Βέβαια, το παρόν βιβλίο δεν αποτελεί τον τόμο πρακτικών της ημερίδας, όχι μόνο γιατί οι εισηγήσεις παρατίθενται σε εμπλουτισμένη μορφή αλλά πολύ περισσότερο γιατί προστέθηκαν και νέες συνεισφορές από ερευνητές που δεν συμμετείχαν σε εκείνη την ημερίδα. Το βιβλίο περιλαμβάνει εννέα κεφάλαια, εννέα συνεισφορές από καθιερωμένους αλλά και νεότερους μελετητές και ερευνητές που δουλεύουν στο πεδίο της θεωρίας του λόγου, ενώ καλύπτει διαφορετικά επιστημονικά πεδία και διαφορετικές θεματικές, όπως για παράδειγμα τα ζητήματα φύλου και εθνότητας, η ηγεμονία, ο λαϊκισμός, και άλλα. 

Το βιβλίο ξεκινά με μια εμπεριστατωμένη εισαγωγή των τριών επιμελητών του τόμου, στην οποία περιγράφεται ο σκοπός, η δομή και το περιεχόμενο του βιβλίου. Σημαντικό κομμάτι της εισαγωγής είναι η γενεαλογία της θεωρίας του λόγου που προσφέρεται στον αναγνώστη, καθώς και η χρήσιμη εστίαση στη θεωρία του λόγου του Μισέλ Φουκώ από τη μια και των Ερνέστο Λακλάου και Σαντάλ Μουφ από την άλλη, μιας και αυτές είναι οι δύο θεωρίες που χρησιμοποιούν κυρίως οι συγγραφείς στην πορεία του βιβλίου. Είναι ιδιαίτερα ωφέλιμο ο αναγνώστης να έχει μια γνώση των θεωριών αυτών πριν τις συναντήσει στην πρακτική τους εφαρμογή. Τέλος, ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο του βιβλίου που αναφέρεται και στην εισαγωγή είναι η προσπάθεια συμπλήρωσης της θεωρίας λόγου των Λακλάου και Μουφ με μεθοδολογικά εργαλεία άλλων θεωριών ή άλλων πεδίων. Είναι ένα εγχείρημα που έχει συγκεντρώσει την προσοχή των ερευνητών τα τελευταία χρόνια και περιλαμβάνει ακόμη και ποσοτικές μεθόδους, καθώς η θεωρία των Λακλάου και Μουφ χαρακτηρίζεται από υψηλό επίπεδο αφαίρεσης και δεν δίνει πρακτικές κατευθύνσεις για την εμπειρική ανάλυση. 

Τώρα θα δούμε πολύ συνοπτικά τι πραγματεύονται τα εννέα κείμενα που απαρτίζουν τον συλλογικό αυτόν τόμο. Παρά τον διακηρυγμένο στόχο του βιβλίου να προσφέρει στους αναγνώστες πρακτικές εφαρμογές της θεωρίας του λόγου, το βιβλίο περιλαμβάνει και τρία θεωρητικά κείμενα. Στο σύντομο κείμενό του ο Κύρκος Δοξιάδης, καθηγητής Κοινωνικής Θεωρίας, συστηματοποιεί και κωδικοποιεί τη μέθοδο ανάλυσης λόγου που βασίζεται στη θεωρία του Φουκώ. Αναδεικνύει τα κεντρικά σημεία της θεωρίας όπου θα πρέπει να εστιάσει ένας ερευνητής που επιλέγει να χρησιμοποιήσει αυτήν τη θεωρία. Τα κείμενα των Κοσμά και Πεχτελίδη που ακολουθούν αμέσως μετά –και θα μιλήσουμε για αυτά αμέσως παρακάτω– αποτελούν πρακτικές εφαρμογές αυτής της συστηματοποίησης της θεωρίας που προσφέρει ο Δοξιάδης. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το κείμενο του Κιουπκιολή, στο οποίο ο τελευταίος προσπαθεί να αναδείξει τα οφέλη της σύζευξης των θεωριών του Λακλάου από τη μια και των Μάικλ Χαρντ και Τόνι Νέγκρι από την άλλη, δηλαδή της ηγεμονίας και του πλήθους. Μέσα από μια διαδρομή που περνά από τα κινήματα του καιρού μας, ο Κιουπκιολής εντοπίζει τα δυνατά και τα αδύνατα σημεία των δύο θεωρητικών σχημάτων, τις απαραίτητες τροποποιήσεις που πρέπει να πραγματωθούν σε αυτά και τους λόγους για τους οποίους η σύζευξή τους είναι αναγκαία, και έτσι καταλήγει στην πρότασή του για μια «αγωνιστική ηγεμονία του πλήθους». Στο κείμενο με το οποίο κλείνει ο τόμος και φέρει τον τίτλο «Ηγεμονία ή μετα-ηγεμονία; Λόγος, αναπαράσταση και η εκδίκηση του πραγματικού», ο Γιάννης Σταυρακάκης, καθηγητής Ανάλυσης του Πολιτικού Λόγου, μας ταξιδεύει σε βαθιά θεωρητικά νερά. Το κείμενο παρουσιάζει και επιχειρεί να αποδομήσει τις κριτικές που έχει δεχθεί η θεωρία του λόγου του Λακλάου. Οι κριτικές που μπαίνουν στο μικροσκόπιο εκκινούν από τη σκοπιά της αμεσότητας, της μετα-ηγεμονίας, της βιοπολιτικής ή και του συναισθήματος. Το κείμενο είναι μια συνολική προσπάθεια να αναμετρηθεί με αυτές τις κριτικές που έχουν διατυπωθεί από τη δεκαετία του 1980 έως και σήμερα από σύγχρονους θεωρητικούς. 

Τα υπόλοιπα έξι κείμενα του τόμου είναι κυρίως εμπειρικά, βασίζονται στη μια ή στην άλλη θεωρία λόγου, αλλά εστιάζουν στην πρακτική εφαρμογή της. Στο κείμενο της Κοσμά έχουμε ένα συναρπαστικό εγχείρημα ανάλυσης λόγου πάνω σε ένα κινηματογραφικό έργο. Η Κοσμά, χρησιμοποιώντας τη θεωρία λόγου και τις συνεισφορές του Έντουαρντ Σαΐντ περί οριενταλισμού και του Μάικλ Χέρτζφελντ περί κρυπτοαποικιοκρατίας, πραγματεύεται το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας με αντικείμενο ανάλυσης την κωμωδία «Γάμος αλά ελληνικά». 

Ο Γιάννης Πεχτελίδης στο κείμενό του μελετά την κατασκευή της «νεότητας» και του «κινδύνου» στον δημοσιογραφικό λόγο της χώρας. Το υλικό της ανάλυσης αποτελείται από άρθρα που δημοσιεύθηκαν στην έντυπη έκδοση της Καθημερινής και της Εφημερίδας των Συντακτών και η μέθοδος που ακολουθείται είναι η θεωρία λόγου του Φουκώ. Η έρευνα καταλήγει στην ανάδειξη δύο εκ διαμέτρου αντίθετων λόγων για τη νεολαία σε όλες τις εξεταζόμενες θεματικές, ενώ μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η δημιουργία δύο λόγων σχετικών με τη νεολαία και τον κίνδυνο: έναν που παρουσιάζει τους νέους ως επικίνδυνους και έναν που παρουσιάζει τους νέους σε κίνδυνο. 

Τα επόμενα δύο κείμενα, του Χρήστου Ηλιάδη και του Λεωνίδα Καρακατσάνη, ασχολούνται με αυτό που θα λέγαμε «εθνικά θέματα». Ο Ηλιάδης πραγματεύεται τις μειονοτικές πολιτικές του ελληνικού κράτους, και πιο συγκεκριμένα την ιστορία και την πορεία της πολιτικής των «διοικητικών ενοχλήσεων» στη Δυτική Θράκη. Για να το πετύχει αυτό, βασίζεται από τη μια σε έννοιες της μετα-δομιστικής θεωρίας του λόγου, όπως η λογική της ισοδυναμίας και της διαφοράς, η εξάρθρωση κι άλλες, και από την άλλη σε ένα σύνολο πρωτογενών πηγών. Το κείμενο αναδεικνύει τις συνθήκες δυνατότητας των συγκεκριμένων πολιτικών εναντίον της μειονότητας, τον τρόπο επιβολής τους, τους στόχους και τα αποτελέσματά τους. Ο Καρακατσάνης, στο κείμενό του, ασχολείται με την ιστορία του Βραβείου Ειρήνης και Φιλίας Αμπντί Ιπεκτσί. Πρόκειται για ένα πολύ κατατοπιστικό κείμενο που μας φέρνει σε επαφή με μια μάλλον ξεχασμένη σειρά γεγονότων που οδήγησαν στη θέσπιση του συγκεκριμένου βραβείου. Ο Καρακατσάνης χρησιμοποιεί επίσης ένα μεγάλο αρχειακό υλικό κυρίως από τον ελληνικό και τον τουρκικό τύπο. Το κείμενο έχει επιπλέον ενδιαφέρον, καθώς μας φέρνει σε επαφή με τη θεωρητική συνεισφορά της Αλέτα Νόρβαλ σχετικά με την ανάδυση και την αλλαγή των οπτικών. Όπως είπαμε από την αρχή, είναι πάρα πολύ χρήσιμο ότι βλέπουμε κάθε θεωρία που αναφέρεται στο βιβλίο στις θεωρητικές και στις πρακτικές της διαστάσεις παράλληλα και έτσι μπορούμε να καταλάβουμε άμεσα τη χρησιμότητά της. 

Κατόπιν, ακολουθεί το κείμενο «Ένα μήνυμα του Σαμαρά προς όλους τους Έλληνες. Μύθοι στην πάλη για ηγεμονία» του Γιώργου Διακουμάκου. Ο Διακουμάκος εφαρμόζει την ανάλυση λόγου σε δύο βίντεο που κυκλοφόρησαν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ένα μήνυμα του πρώην πρωθυπουργού Αντώνη Σαμαρά και ένα σατιρικό βίντεο που κυκλοφόρησε έπειτα ως απάντηση στο μήνυμα του τότε πρωθυπουργού. Ο Διακουμάκος αντιμετωπίζει το διάλογο των δύο βίντεο ως σημείο της πάλης για την ηγεμονία. Για την ανάλυσή του χρησιμοποιεί την έννοια του «μύθου» του Ρολάν Μπαρτ και επιχειρηματολογεί υπέρ της εφαρμογής του στο πλαίσιο της μετα-δομιστικής θεωρίας του λόγου. Το κείμενο μας προσφέρει μια ιδιαίτερα εύστοχη και παραστατική εφαρμογή της θεωρίας του μύθου, καθιστώντας προσιτή μια αρκετά δύσκολη έννοια. 

Το τελευταίο κείμενο του τόμου, που περιλαμβάνει μια πρακτική εφαρμογή της θεωρίας του λόγου, είναι αυτό του Γιώργου Κατσαμπέκη, με τίτλο «ΣΥΡΙΖΑ 2004-2014: Από τη “νεολαία” στο “λαό”». Όπως δηλώνεται και στον τίτλο, το κείμενο πραγματεύεται μια μείζονα αλλαγή στο λόγο του ΣΥΡΙΖΑ, η οποία ταυτίζεται και με τη μεγάλη εκλογική άνοδο του κόμματος. Το κείμενο προσεγγίζει τον ΣΥΡΙΖΑ μέσα από τη θεωρία του λόγου και του λαϊκισμού προσπαθώντας να κατανοήσει την πορεία του κόμματος αυτήν τη δεκαετία, και αποτελεί, χωρίς αμφιβολία, μια παραδειγματική εφαρμογή της θεωρίας του αργεντινού πολιτικού φιλοσόφου Ερνέστο Λακλάου. 

Κλείνοντας, το βιβλίο Θεωρία του Λόγου. Δημιουργικές εφαρμογές είναι ένας χρήσιμος οδηγός για την εφαρμογή της θεωρίας του λόγου σε διάφορα ερευνητικά πεδία και ποικίλες θεματικές και αποτελεί μια πολύ χρήσιμη προσθήκη στην ελληνική βιβλιογραφία. Ο πλούτος του βιβλίου αντικατοπτρίζεται τόσο στις διαφορετικές θωριές από τις οποίες αντλεί (Λακλάου, Φουκώ, Μπαρτ, Νόρβαλ) όσο και στις διαφορετικές θεματικές που καλύπτει (νεότητα, λαϊκισμός, ζητήματα φύλου και ταυτότητας, κινηματογραφικός λόγος, δημοσιογραφικός λόγος). Τα πρακτικά παραδείγματα που περιλαμβάνει το βιβλίο αποδεικνύουν σε μεγάλο βαθμό τη δύναμη και το εύρος εφαρμογής της θεωρίας του λόγου (με όλες τις παραλλαγές της). Τέλος, το βιβλίο απευθύνεται σε οποιονδήποτε επιθυμεί να έρθει σε επαφή με τη θεωρία του λόγου, σε φοιτητές κοινωνικών και πολιτικών επιστημών, και αποτελεί ένα πολύ εποικοδομητικό εργαλείο για νέους ερευνητές που ξεκινούν τη δουλειά τους στον τομέα της ανάλυσης λόγου. 

Πρώτη δημοσίευση: Χρόνος