Διατρέχοντας τα κεντρικά σημεία του έργου του Λακλάου

Του Αντώνη Γαλανόπουλου

Ο Ερνέστο Λακλάου είναι από τους κυριότερους εκπροσώπους του μετα-μαρξισμού. Ο Λακλάου επηρεάστηκε αρχικά από τον δομισμό και τον Γάλλο φιλόσοφο Λουί Αλτουσέρ, και πραγματεύτηκε ζητήματα που αφορούσαν το πολιτικό εποικοδόμημα και το κράτος, ενώ έδωσε ιδιαίτερη σημασία στην θεωρία του Αντόνιο Γκράμσι περί ηγεμονίας. Στην πορεία στο επίκεντρο της θεωρίας του, έθεσε την προσπάθεια ανάλυσης του λόγου, βασισμένη στο μετα-δομισμό του Λακάν. Τη φιλοσοφική και πολιτική του θέση διαμόρφωσε από κοινού με τη σύντροφό του Σαντάλ Μουφ. 

Για τον Λακλάου, υπάρχουν ιστορικοί παράγοντες που οδήγησαν στην κατάρρευση των προηγούμενων σταθερών κατηγοριών της πολιτικής θεωρίας: η γενική υποχώρηση της ίδιας της ιδέας ενός απόλυτου θεμελίου της κοινωνίας, η διάδοση των νέων κοινωνικών και πολιτικών αγώνων από το 1960 και έπειτα, ο πολλαπλασιασμός των κέντρων εξουσίας σε μια εποχή ενός όλο και περισσότερο αποδιοργανωμένου καπιταλισμού, η σχετική παρακμή του έθνους-κράτους και των μετα-αποικιακών συγκρούσεων μεταξύ του αναπτυγμένου και του αναπτυσσόμενου κόσμου, η εξαφάνιση της ηγεμονίας του Φορντικού συμβιβασμού, και το τέλος των ολοκληρωτικών ιδεολογιών που συντήρησε ο Ψυχρός Πόλεμος. (Critchley and Marchart, 2004) 

Ο Λακλάου ήδη από τα πρώτα του κείμενα ασκεί κριτική στη μαρξιστική θεωρία. Τα κύρια σημεία αντιπαράθεσής του είναι ο οικονομισμός και ο αναγωγισμός. Αυτό τον οδήγησε ολοένα και περισσότερο να εγκαταλείψει όλες τις μορφές του ταξικού αναγωγισμού. Ο Λακλάου έχει παράξει όλα αυτά τα χρόνια ένα νέο λεξιλόγιο για την πολιτική ανάλυση, το οποίο όπως παραδέχεται ο ίδιος είναι αποτέλεσμα της ριζοσπαστικοποίησης ενός συνόλου άλλων φρασεολογικών καινοτομιών, οι οποίες προέρχονταν κυρίως από την παράδοση του Γκράμσι. Εισήγαγε λοιπόν ένα σύνολο νέων θεωρητικών κατηγοριών στην πολιτική ανάλυση και το όνομα του έχει ταυτιστεί τα τελευταία χρόνια με τη μελέτη του λαϊκισμού και της ηγεμονίας. 

O Λακλάου συγγράφει to 1985 με τη Μουφ το καθοριστικό έργο «Ηγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική», με το οποίο εγγράφονται στο ρεύμα του μετα-μαρξισμού, που για τους ίδιους αποτελεί μια διαδικασία επαναπροσδιορισμού και υπέρβασης της διανοητικής παράδοσης του μαρξισμού. Στην εισαγωγή του βιβλίου, οι δυο θεωρητικοί αναγνωρίζουν ότι αφετηρία των προβληματισμών τους είναι δίχως αμφιβολία το οπλοστάσιο εννοιών που ανέπτυξε ο Γκράμσι. Το έργο τους συνιστά μια θεωρητική και πολιτική παρέμβαση αφενός πάνω στους κοινωνικούς αγώνες του 20ου αιώνα, αφετέρου πάνω στο αίτημα μιας αποτελεσματικής πολιτικής πρότασης. 

Οι Λακλάου και Μουφ εκτιμούν ότι από τη δεκαετία του 1970 η μαρξιστική θεωρία, μετά από μια παραγωγική περίοδο τη δεκαετία του 1960 με επίκεντρο τον Αλτουσέρ και τη Σχολή της Φρανκφούρτης, μπαίνει σε περίοδο κρίσης, αγγίζει τα όριά της μπροστά στις κοσμοϊστορικές αλλαγές με τις οποίες έρχεται αντιμέτωπος (τέλος Ψυχρού Πολέμου, διάλυση Σοβιετικής Ένωσης κτλ). Οι συγγραφείς υποστήριξαν ότι «υπήρχε ένα αυξανόμενο χάσμα μεταξύ της πραγματικότητας του σύγχρονου καπιταλισμού και αυτού που ο μαρξισμός μπορούσε να περιλάβει στις κατηγορίες του.» (Laclau and Mouffe, 2001, σελ. viii) και ότι “πολλοί κοινωνικοί ανταγωνισμοί, πολλά θέματα που είναι κρίσιμα για τη κατανόηση των σύγχρονων κοινωνιών ανήκουν σε πεδία λόγου που είναι εξωτερικά του μαρξισμού και δεν μπορούν να εννοιολογηθούν με τις μαρξιστικές κατηγορίες” (Laclau and Mouffe, 2001, σελ. ix). Ως εκ τούτου έκριναν απαραίτητη την αποδόμηση αρκετών βασικών εννοιών του μαρξισμού με κυριότερη την έννοια της τάξης και όσες θεωρητικές αποφάνσεις προέκυπταν ευθέως από αυτήν. 

Βασική κατηγορία της πολιτικής ανάλυσης για τους δύο συγγραφείς είναι η Ηγεμονία. Το κυριότερο συμπέρασμα των συγγραφέων είναι ότι η έννοια της ηγεμονίας εισάγει μια λογική του κοινωνικού, η οποία είναι ασυμβίβαστη με τις κυριότερες μαρξιστικές κατηγορίες. Το πεδίο των ενδεχόμενων συναρθρώσεων επεκτάθηκε επίσης και η κατηγορία της ιστορικής αναγκαιότητας αποσύρθηκε στον ορίζοντα της θεωρίας. (Laclau and Mouffe, 2001: 3) 

Στο πρώτο μέρος του βιβλίου παρουσιάζεται με ιστορικό και κριτικό τρόπο η έννοια της ηγεμονίας μέσα από τους κοινωνικούς αγώνες, ενώ στο δεύτερο μέρος του έργου –και αφού οι Λακλάου και Μουφ προτείνουν για το ξεπέρασμα της κρίσης της αριστεράς την επικοινωνία της με τις θεωρίες του Φουκώ και του Λακάν- διαμορφώνεται η πολιτική πρόταση της ριζοσπαστικής δημοκρατίας. Ο Λακλάου πραγματοποιεί μια θαρραλέα γενεαλογική αποδόμηση της μαρξιστικής παράδοσης, επικεντρωμένη στους μετασχηματισμούς της «ηγεμονίας» –από τη Ρόζα Λούξεμπουργκ, τον Κάρλ Κάουτσκι, τον Έντουαρντ Μπέρνσταϊν και τον Αντόνιο Γκράμσι. Η ιστορική αυτή αναδρομή στην έννοια της ηγεμονίας είναι γενεαλογική, επειδή προσπαθεί να μας παρουσιάσει τους τρόπους με τους οποίους επιχειρήθηκε η καταπίεση της ενδεχομενικότητας της ηγεμονίας στο όνομα της ιστορικής αναγκαιότητας από τις εκάστοτε πολιτικές θεωρήσεις της αριστεράς. 

Ένα από τα κεντρικά δόγματα της Ηγεμονίας και Σοσιαλιστικής Στρατηγικής είναι η ανάγκη να δημιουργηθεί μια αλυσίδα ισοδυναμίας μεταξύ των διαφόρων δημοκρατικών αγώνων ενάντια στις διαφορετικές μορφές υποταγής. Οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι οι αγώνες ενάντια στον σεξισμό, τον ρατσισμό, τις φυλετικές διακρίσεις, και στην υπεράσπιση του περιβάλλοντος πρέπει να συναρθρωθούν με εκείνους των εργατών σε ένα νέο αριστερό ηγεμονικό σχέδιο. (Laclau and Mouffe, 2001: xviii) Η σχέση της ισοδυναμίας που καθορίζεται μεταξύ τους, στο πλαίσιο της αντίθεσής τους προς το κυρίαρχο πόλο, κατασκευάζει μια «λαϊκή» ρηματική θέση που είναι μη αναγώγιμη σε ταξικές θέσεις. 

Εδώ βρίσκουμε τα πρώτα ψήγματα της στρατηγικής του λαϊκισμού που θα αναπτύξει αργότερα στο έργο του ο Λακλάου. Όσο περνούν τα χρόνια ο Λακλάου θα ταυτίσει την πολιτική της ηγεμονίας με τον λαϊκισμό. Η σχέση αυτή γίνεται ιδιαίτερα ευκρινής στο βιβλίο του On Populist Reason. O Λακλάου σημειώνει ότι το να σκεφτεί κανείς τον «λαό» ως κοινωνική κατηγορία απαιτεί μια σειρά θεωρητικών αποφάσεων με σημαντικότερη τον συστατικό ρόλο της κοινωνικής ετερογένειας. (Laclau, 2007: 223) 

Μερικά αντικείμενα, συνεχίζει ο Λακλάου, μέσω της μερικότητας τους ενσαρκώνουν μια συνεχώς υποχωρούσα ολότητα. Αυτή είναι όπως θυμόμαστε η διαδικασία που έχει ονομάσει άρθρωση και ηγεμονία. Σε αυτή τη δομή εντοπίζεται και το σημείο εκκίνησης για την εμφάνιση του «λαού». (Laclau, 2007: 224) 

Ο Λακλάου προτείνει να αντιληφθούμε τον «λαό» ως πολιτική κατηγορία και όχι ως δεδομένο της κοινωνικής δομής. Ως μονάδα ανάλυσης εκλαμβάνει το κοινωνικο-πολιτικό αίτημα και θεωρεί την ενότητα της ομάδας ως αποτέλεσμα μιας συγκέντρωσης κοινωνικών αιτημάτων. Ένα δημοφιλές αίτημα ενσαρκώνει την απούσα πληρότητα της κοινότητας μέσα σε μια δυνητικά ατελείωτη αλυσίδα ισοδυναμιών. Σε αυτή τη μόλυνση της ολότητας του λαού από τη μερικότητα της πλέμπας έγκειται η ιδιαιτερότητα του «λαού» ως ιστορικός παράγοντας. (Laclau, 2007: 224) Τα σύνορα είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την εμφάνιση του «λαού», χωρίς αυτά η όλη διαλεκτική της μερικότητας/ολότητας θα καταρρεύσει. Αλλά όσο πιο εκτενής είναι η αλυσίδα ισοδυναμίας, τόσο λιγότερο «φυσική» η άρθρωση μεταξύ των συνδέσμων της, και τόσο πιο ασταθής είναι η ταυτότητα του εχθρού. Σε αυτό το σημείο, ο «λαϊκιστικός λόγος» θα καταστεί πλήρως λειτουργικός. 

Ο λαϊκιστικός λόγος εναντιώνεται, σύμφωνα με τον Λακλάου, σε δύο θεωρήσεις που προαναγγέλλουν το τέλος της πολιτικής: ένα ολικό επαναστατικό γεγονός που, επιφέροντας την πλήρη συμφιλίωση της κοινωνίας, θα κάνει την πολιτική στιγμή περιττή, ή μια πρακτική που μειώνει την πολιτική σε διαχείριση. Ένα μερικό αντικείμενο μπορεί να αποκτήσει ένα καθολικό νόημα, από απλό μέρος ενός συνόλου να γίνει το μέρος που είναι το σύνολο. Αυτή η αντιστροφή της σχέσης μερικού/όλου είναι το βασικό χαρακτηριστικό της ηγεμονικής σχέσης. (Laclau, 2007: 226) 

Η συνθήκη που επιτρέπει την εμφάνιση και επέκταση των λαϊκών ταυτοτήτων είναι ο πολλαπλασιασμός των κοινωνικών αιτημάτων, η ετερογένεια των οποίων μπορεί να ασκηθεί σε κάποια μορφή της ενότητας μόνο μέσω ισοδυναμικών πολιτικών αρθρώσεων. Η συνθήκη αυτή ονομάζεται από τον Laclau παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός. Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι δεν μπορούμε πλέον να κατανοήσουμε τον καπιταλισμό ως μια καθαρά οικονομική πραγματικότητα, αλλά ως ένα σύμπλεγμα από οικονομικούς, πολιτικούς, στρατιωτικούς, τεχνολογικούς και άλλους προσδιορισμούς. Η ετερογένεια ανήκει στην ουσία του καπιταλισμού ενώ οι επιμέρους σταθεροποιήσεις του είναι πάντα ηγεμονικής φύσης. (Laclau, 2007: 229-230) 

O παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός αντιπροσωπεύει, για τον Λακλάου, ένα ποιοτικά νέο στάδιο στην καπιταλιστική ιστορία. Υπήρξε ένας πολλαπλασιασμός των εξαρθρωτικών αποτελεσμάτων και των νέων ανταγωνισμών. Ο Λακλάου με βάση αυτή την ανάγνωση προτείνει στο κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης να υποστηρίξει τη δημιουργία δεσμών ισοδυναμίας μεταξύ βαθιά ετερογενών, κοινωνικών αιτημάτων ενώ, ταυτόχρονα, να επεξεργάζεται μια κοινή γλώσσα. Οι παραδοσιακές θεσμοθετημένες μορφές της πολιτικής διαμεσολάβησης φαντάζουν πλέον παρωχημένες με την καθολικότητα της μορφής του «κόμματος» να βρίσκεται σε αμφισβήτηση. (Laclau, 2007: 231) 

Για τον Λακλάου και τη Moυφ η δημοκρατική επανάσταση εξακολουθεί να λειτουργεί ως το τελικό πλαίσιο για κάθε πολιτική της αριστεράς. Με αυτή τη πεποίθηση αναπτύσσουν το πρόταγμα της Ριζοσπαστικής Δημοκρατίας, το οποίο ενέχει την ενδυνάμωση του πολιτικού ανταγωνισμού, της διάστασης της ισότητας και την επιστροφή σε ιδέες όπως η λαϊκή κυριαρχία, κόντρα σ’ αυτό που θεωρούν μεταδημοκρατική διαχείριση, η οποία επικρατεί στο σημερινό πολιτικό πεδίο. (Σταυρακάκης, 2006) 

Η αδυνατότητα λοιπόν που αποδόθηκε στην πάλη των τάξεων συνεπάγεται το ριζικά ενδεχομενικό, μη ντετερμινιστικό χαρακτήρα της ηγεμονίας. Ο μετα-μαρξισμός του Λακλάου εγκαταλείπει τις τάξεις. Από αυτό το σημείο ξεκινά το εγχείρημα του Λακλάου για συνέχιση και εμβάθυνση της ηγεμονίας στο πεδίο του λόγου. Στο Ηγεμονία και Σοσιαλιστική Στρατηγική, οι δύο συγγραφείς υποστηρίζουν ότι ο πλουραλισμός των υποκειμένων- η νέα εργατική γενιά, οι μετανάστες, οι γυναίκες κλπ- «δεν μπορεί να απαλειφθεί για να προκύψει ως διά μαγείας μία ενιαία εργατική τάξη». Υπό αυτό το πρίσμα προβάλλουν μια στρατηγική προσωρινών «αρθρώσεων ενάντια στη νεοφιλελεύθερη κατεύθυνση, μια σειρά δημοκρατικών αντιστάσεων στο μετασχηματισμό των κοινωνικών σχέσεων» με ορίζοντα τη «ριζοσπαστική δημοκρατία» (Laclau and Mouffe, 2001: 169) 

Ο Λακλάου περιγραφεί μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα θεωρία, που μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα τη διαδικασία διεκδίκησης της ηγεμονίας στο κοινωνικό πεδίο. Η στροφή προς μια ηγεμονική πολιτική προσπάθησε να καλύψει ένα πολιτικό και θεωρητικό κενό. Η αντίληψη της ηγεμονίας του Λακλάου παραμένει μια έγκυρη αναλυτική και θεωρητική κατηγορία και ιδιαίτερα χρήσιμη για τη πολιτική στρατηγική των καιρών μας ακριβώς γιατί όλες οι προϋποθέσεις εμφάνισής της στη σκέψη του Αργεντινού θεωρητικού συνεχίζουν να είναι παρούσες με ολοένα και μεγαλύτερη μάλιστα ένταση. Ο ύστερος, παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός γεννά διαρκώς νέες μη ταξικές υποκειμενικές θέσεις. 

Οι Λακλάου και Μουφ πραγματοποιούν, χωρίς αμφιβολία, έναν εμπλουτισμό της γκραμσιανής θεωρίας της ηγεμονίας, μεταφέροντάς τη στο επίπεδο του λόγου. Η προσφορά τους έγκειται κυρίως στην αποτίναξη του θεολογικής πίστης του μαρξισμού σε μια γραμμική μετάβαση προς τον κομμουνισμό. 

Η χάραξη μιας στρατηγικής αριστερής ηγεμονίας σίγουρα επανέρχεται στην ημερήσια διάταξη ως αναγκαιότητα και όλες οι αριστερές δυνάμεις πρέπει να ανταποκριθούν στη πρόσκληση των Λακλάου και Μούφ για «επιστροφή στον ηγεμονικό αγώνα» αλλά αυτή η επιστροφή θα πρέπει να γίνει αντιληπτή ως αναζήτηση νέων δρόμων, νέων στρατηγικών, πρακτικών για την ανατροπή του καπιταλισμού. Η απάντηση στον σοσιαλισμό της ουσιοκρατίας και του αναπόφευκτου δεν μπορεί να είναι η παραίτηση από κάθε είδους σοσιαλισμό. 

Βιβλιογραφία:

Critchley, S. and Marchart, O. (2004). Laclau: A Critical Reader. London: Routledge. 

Laclau, E. and Mouffe, C. (2001). Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democratic Politics. 

Laclau, E. (2007). On Populist Reason. London: Verso books.

Σταυρακάκης, Γ. (2006). Από τη φροϋδική στη λακανική Αριστερά. Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς. http://www.poulantzas.gr/files.php?id=268 .

Σημείωση: Διαβάστε ολόκληρο το θεματικό ψηφιακό περιοδικό μας για το έργο του Ερνέστο Λακλάου

 εδώ.