Ο Slavoj Zizek για τη σφαγή του Charlie Hebdo: Είναι, πράγματι, οι χειρότεροι γεμάτοι παθιασμένη ένταση;

Του Slavoj Zizek 

Τώρα, όταν είμαστε όλοι σε κατάσταση σοκ μετά τις δολοφονίες στα γραφεία του Charlie Hebdo, είναι η κατάλληλη στιγμή για να συγκεντρώσουμε το θάρρος να σκεφτούμε. Θα πρέπει, βέβαια, να καταδικάσουμε απερίφραστα τις δολοφονίες ως μια επίθεση στην ίδια την ουσία των ελευθεριών μας, και να τους καταδικάσουμε χωρίς κρυφές επιφυλάξεις (του στυλ « Το Charlie Hebdo, ωστόσο, προκαλούσε και ταπείνωνε τους μουσουλμάνους πάρα πολύ»). Αλλά ένα τέτοιο πάθος παγκόσμιας αλληλεγγύης δεν είναι αρκετό - θα πρέπει να σκεφτούμε περισσότερο. 

Ένας τέτοιος τρόπος σκέψης δεν έχει καμία απολύτως σχέση με τη φθηνή σχετικοποίηση του εγκλήματος («ποιοι είμαστε εμείς στη Δύση, οι υπεύθυνοι φοβερών σφαγών στον Τρίτο Κόσμο, για να καταδικάσουμε τέτοιες πράξεις»). Έχει ακόμη λιγότερο να κάνει με τον παθολογικό φόβο πολλών δυτικών φιλελεύθερων Αριστερών μήπως θεωρηθούν ένοχοι ισλαμοφοβίας. Για αυτούς τους ψευδείς Αριστερούς, οποιαδήποτε κριτική του Ισλάμ καταγγέλλεται ως μια έκφραση της Δυτικής ισλαμοφοβίας. Ο Salman Rushdie είχε καταγγελθεί ότι άσκοπα προκάλεσε τους μουσουλμάνους και έτσι (εν μέρει τουλάχιστον) ήταν υπεύθυνος για την καταδίκη του σε θάνατο από την fatwa [1] κτλ. Το αποτέλεσμα αυτής της στάσης είναι ό, τι μπορεί κανείς να περιμένει σε αυτές τις περιπτώσεις: Όσο περισσότερο οι δυτικοί φιλελεύθεροι αριστεροί βυθίζονται στην ενοχή τους, τόσο περισσότερο κατηγορούνται από τους μουσουλμάνους φονταμενταλιστές ότι είναι υποκριτές που προσπαθούν να κρύψουν το μίσος τους για το Ισλάμ. Αυτός ο αστερισμός αναπαράγει τέλεια το παράδοξο του υπερεγώ: όσο περισσότερο υπακούετε σε ό,τι ο Άλλος απαιτεί από εσάς, τόσο πιο ένοχοι είστε. Όσο περισσότερο ανέχεστε το Ισλάμ, τόσο ισχυρότερη γίνεται η πίεσή του σε εσάς… 

Αυτός είναι ο λόγος που επίσης θεωρώ ανεπαρκείς τις εκκλήσεις για μετριοπάθεια κατά το πρότυπο του επιχειρήματος του Simon Jenkins (στην εφημερίδα Guardian στις 7 Ιανουαρίου) ότι η αποστολή μας είναι «να μην αντιδράσουμε υπερβολικά, να μην δώσουμε υπερβολική δημοσιότητα στα επακόλουθα. Πρέπει να μεταχειριζόμαστε κάθε γεγονός ως ένα εφήμερο ατύχημα του τρόμου»- η επίθεση στο Charlie Hebdo δεν ήταν ένα απλό «εφήμερο ατύχημα του τρόμου ». Ακολούθησε μια ακριβή θρησκευτική και πολιτική ατζέντα και ήταν ως εκ τούτου σαφώς μέρος ενός πολύ μεγαλύτερου σχεδίου. Φυσικά δεν θα πρέπει να αντιδράσουμε υπερβολικά, αν με αυτό εννοείται το να υποκύψουμε σε μια τυφλή ισλαμοφοβία - αλλά θα πρέπει να αναλύσουμε διεξοδικά αυτό το μοτίβο. 

Αυτό που είναι πολύ πιο αναγκαίο από τη δαιμονοποίηση των τρομοκρατών, σε ηρωικούς αυτοκτονικούς φανατικούς, είναι μια απομυθοποίηση αυτού του δαιμονικού μύθου. Πολύ καιρό πριν ο Φρίντριχ Νίτσε αντιλήφθηκε πως ο δυτικός πολιτισμός κινείται προς την κατεύθυνση του τελευταίου ανθρώπου, ενός απαθούς πλάσματος χωρίς ιδιαίτερο πάθος ή δέσμευση. Ανίκανος να ονειρευτεί, κουρασμένος από τη ζωή, δεν παίρνει κανένα ρίσκο, επιδιώκοντας μόνο την άνεση και την ασφάλεια: “Λίγο δηλητήριο κάπου κάπου: προξενεί ευχάριστα όνειρα. Και πολύ δηλητήριο στο τέλος για έναν ευχάριστο θάνατο. Έχουν τις μικρές τους απολαύσεις για την ημέρα και τις μικρές τους απολαύσεις για τη νύχτα: αλλά σέβονται την υγεία. “Έχουμε ανακαλύψει την ευτυχία” –λένε οι τελευταίοι άνθρωποι και κλείνουν το μάτι”. 

Πραγματικά μπορεί να φαίνεται ότι ο διαχωρισμός μεταξύ του ανεκτικού Πρώτου Κόσμου και της φονταμενταλιστικής αντίδρασης σε αυτόν κινείται όλο και περισσότερο κατά μήκος της αντίθεσης μεταξύ μιας μακράς ικανοποιητικής ζωής γεμάτη υλικό και πολιτιστικό πλούτο, και μια ζωής αφιερωμένης σε έναν υπερβατικό σκοπό. Δεν είναι αυτός ένας ανταγωνισμός ανάμεσα σε αυτό που ο Νίτσε ονόμαζε «παθητικό» και «ενεργητικό» μηδενισμό; Εμείς στη Δύση είμαστε οι νιτσεϊκοί Τελευταίοι Άνθρωποι, βυθισμένοι σε ηλίθιες καθημερινές απολαύσεις, ενώ οι μουσουλμάνοι ριζοσπάστες είναι έτοιμοι να ρισκάρουν τα πάντα, αφιερωμένοι στον αγώνα μέχρι την αυτοκαταστροφή τους. Η «Δευτέρα Παρουσία» του William Butler Yeats φαίνεται τέλεια για να περιγράψει τη παρούσα κατάσταση: «Οι καλύτεροι στερούνται κάθε φρονήματος, ενώ οι χειρότεροι διακατέχονται από παθιασμένη ένταση». Αυτή είναι μια εξαιρετική περιγραφή του υφιστάμενου διαχωρισμου μεταξύ των αναιμικών φιλελεύθερων και των παθιασμένων φονταμενταλιστών. «Οι καλύτεροι» δεν είναι πλέον σε θέση να εμπλακούν, ενώ «οι χειρότεροι» εμπλέκονται σε ένα ρατσιστικό, θρησκευτικό, σεξιστικό φανατισμό. 

Ωστόσο, ταιριάζουν πραγματικά οι τρομοκράτες φονταμενταλιστές σε αυτή τη περιγραφή; Αυτό που προφανώς λείπει είναι ένα χαρακτηριστικό που είναι εύκολο να διακρίνει κανείς σε όλους τους αυθεντικούς φονταμενταλιστές, από Θιβετιανούς βουδιστές στους Amish [2] των ΗΠΑ: η απουσία μνησικακίας και φθόνου, η βαθιά αδιαφορία προς τον τρόπο ζωής των «απίστων». Εάν οι σημερινοί λεγόμενοι φονταμενταλιστές πιστεύουν πραγματικά ότι έχουν βρει το δρόμο προς την Αλήθεια, γιατί πρέπει να αισθάνονται ότι απειλούνται από τους άπιστους, γιατί θα πρέπει να τους ζηλεύουν; Όταν ένας βουδιστής συναντά έναν Δυτικό ηδονιστή, μετά βίας τον καταδικάζει. Απλώς καλοπροαίρετα σημειώνει ότι η ηδονιστική αναζήτηση για την ευτυχία είναι αυτοκαταστροφική. Σε αντίθεση με τους πραγματικούς φονταμενταλιστές, οι τρομοκράτες ψευδο-φονταμενταλιστές ενοχλούνται βαθιά, ενδιαφέρονται και γοητεύονται από την αμαρτωλή ζωή των απίστων. Κάποιος μπορεί να αισθανθεί ότι πολεμώντας τον αμαρτωλό Άλλο, πολεμούν τους δικούς τους πειρασμούς. 

Σε αυτό το σημείο η διάγνωση του Yeats δεν ανταποκρίνεται στη σημερινή δύσκολη κατάσταση: η παθιασμένη ένταση των τρομοκρατών μαρτυρεί έλλειψη πραγματικού φρονήματος. Πόσο εύθραυστη πρέπει να είναι η πίστη ενός μουσουλμάνου αν αισθάνεται να απειλείται από μια ηλίθια καρικατούρα σε εβδομαδιαία σατιρική εφημερίδα; Η φονταμενταλιστική ισλαμική τρομοκρατία δεν είναι θεμελιωμένη στην πεποίθηση υπεροχής των τρομοκρατών και στην επιθυμία τους να διαφυλάξουν την πολιτιστική και θρησκευτική τους ταυτότητα από την επίθεση του παγκόσμιου καταναλωτικού πολιτισμού. Το πρόβλημα με τους φονταμενταλιστές δεν είναι ότι τους θεωρούμε κατώτερους από εμάς, αλλά, μάλλον, ότι οι ίδιοι κρυφά θεωρούν τους εαυτούς τους κατώτερους. Αυτός είναι ο λόγος που οι συγκαταβατικές πολιτικά ορθές διαβεβαιώσεις μας ότι δεν αισθανόμαστε καμία ανωτερότητα απέναντι τους, τους κάνει μόνο πιο έξαλλους και τροφοδοτεί τη μνησικακία τους. Το πρόβλημα δεν είναι η πολιτιστική διαφορά (η προσπάθειά τους να διατηρήσουν την ταυτότητά τους), αλλά το αντίθετο, δηλαδή ότι οι φονταμενταλιστές είναι ήδη σαν κι εμάς, ότι, κρυφά, έχουν ήδη ενσωματώσει τα πρότυπά μας και μετρούν τους εαυτούς τους με βάση αυτά. Παραδόξως, αυτό που πραγματικά λείπει από τους φονταμενταλιστές είναι μία δόση αληθινά «ρατσιστικής» πεποίθησης της ανωτερότητάς τους. 

Οι πρόσφατες περιπέτειες του μουσουλμανικού φονταμενταλισμού επιβεβαιώνουν τη παλιά διορατικότητα του Walter Benjamin ότι «κάθε άνοδος του φασισμού μαρτυρεί μια αποτυχημένη επανάσταση»: η άνοδος του φασισμού είναι η αποτυχία της Αριστεράς, αλλά ταυτόχρονα είναι μια απόδειξη ότι υπήρχε ένα επαναστατικό δυναμικό, μια δυσαρέσκεια, την οποία η Αριστερά δεν ήταν σε θέση να κινητοποιήσει. Και δεν συμβαίνει το ίδιο για τον σημερινό, λεγόμενο, «ισλαμο-φασισμό»; Δεν είναι η άνοδος του ριζοσπαστικού ισλαμισμού ακριβώς ανάλογη με την εξαφάνιση της κοσμικής Αριστεράς στις μουσουλμανικές χώρες; Όταν, πίσω στην άνοιξη του 2009, οι Ταλιμπάν κατέλαβαν την κοιλάδα Σουάτ στο Πακιστάν, οι New York Times ανέφεραν ότι προκάλεσαν «μια ταξική εξέγερση που εκμεταλλεύτηκε τα βαθιά ρήγματα ανάμεσα σε μια μικρή ομάδα πλούσιων γαιοκτημόνων και των ακτημόνων ενοικιαστών τους». Εάν, όμως, εκμεταλλευόμενοι τα δεινά των αγροτών, οι Ταλιμπάν «σήμαναν συναγερμό για τους κινδύνους για το Πακιστάν, το οποίο παραμένει σε μεγάλο βαθμό φεουδαρχικό», τι εμπόδισε τους φιλελεύθερους δημοκράτες στο Πακιστάν, καθώς και τις ΗΠΑ από το να «εκμεταλλευτούν» με παρόμοιο τρόπο αυτά τα δεινά και να προσπαθήσουν να βοηθήσουν αυτοί τους ακτήμονες αγρότες; Η θλιβερή συνεπαγωγή αυτής της παράλειψης είναι ότι οι φεουδαρχικές δυνάμεις στο Πακιστάν είναι ο «φυσικός σύμμαχος» της φιλελεύθερης δημοκρατίας... 

Τι γίνεται, λοιπόν, με τις βασικές αξίες του φιλελευθερισμού: την ελευθερία, την ισότητα κλπ; Το παράδοξο είναι ότι ο ίδιος ο φιλελευθερισμός δεν είναι αρκετά ισχυρός για να τις σώσει από την φονταμενταλιστική επίθεση. Ο φονταμενταλισμός είναι μια αντίδραση - μια ψευδής αντίδραση φυσικά - απέναντι σε ένα πραγματικό ελάττωμα του φιλελευθερισμού, και γι 'αυτό παράγεται ξανά και ξανά από τον φιλελευθερισμό. Από μόνος του ο φιλελευθερισμός θα υπονομεύσει σιγά-σιγά τον εαυτό του - το μόνο που μπορεί να σώσει τις βασικές αξίες του είναι μια ανανεωμένη Αριστερά. Για για να επιβιώσει αυτή η κληρονομιά, ο φιλελευθερισμός χρειάζεται την αδελφική βοήθεια της ριζοσπαστικής Αριστεράς. Αυτός είναι ο μόνος τρόπος για να νικηθεί ο φονταμενταλισμός, να σαρωθεί το έδαφος κάτω από τα πόδια του. 

Το να σκεφτούμε σε σχέση με τις δολοφονίες που συνέβησαν στο Παρίσι σημαίνει να αφήσουμε στην άκρη την αυτάρεσκη αυτο-ικανοποίηση ενός ανεκτικού φιλελεύθερου και να αποδεχθούμε ότι η σύγκρουση ανάμεσα στη φιλελεύθερη ανεκτικότητα και το φονταμενταλισμό είναι τελικά μια ψεύτικη σύγκρουση - ένας φαύλος κύκλος δύο πόλων που δημιουργούν και προϋποθέτουν ο ένας τον άλλον. Αυτό που ο Max Horkheimer είχε πει για το φασισμό και τον καπιταλισμό ήδη πίσω στο 1930 - εκείνοi που δεν θέλουν να μιλήσουν κριτικά για τον καπιταλισμό θα πρέπει επίσης να σιωπήσουν και για το φασισμό - θα πρέπει επίσης να εφαρμοστεί στο σημερινό φονταμενταλισμό: εκείνοι που δεν θέλουν να μιλήσουν κριτικά για τη φιλελεύθερη δημοκρατία θα πρέπει επίσης να σιωπήσουν και για τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό. 

Σημειώσεις: 

[1] Στην Ισλαμική πίστη ο όρος αφορά την νομική γνωμοδότηση, ερμηνεία που ένας νομικός η μουφτής μπορεί να δώσει για θέματα που αφορούν στον ισλαμικό νόμο. 

[2] Θρησκευτική ομάδα παραδοσιακών Χριστιανών στις ΗΠΑ 

Πηγή: New Statesman

Μετάφραση: Αντώνης Γαλανόπουλος

Σημείωση: Διαβάστε ολόκληρο το θεματικό ψηφιακό περιοδικό μας για την επίθεση στο Charlie Hebdo εδώ.