Ο Michel Foucault και η θεώρηση της εξουσίας

Του Αντώνη Γαλανόπουλου

Ο Μισέλ Φουκώ υπήρξε από τους μεγαλύτερους δομιστές κοινωνικούς φιλοσόφους του 20ου αιώνα. Γεννήθηκε στο Πουατιέ στις 15 Οκτωβρίου του 1926. Σπούδασε φιλοσοφία και ψυχολογία στην École normale supérieure έως το 1950, ενώ το 1961 υποστήριξε τη διδακτορική διατριβή του στη Σορβόννη. Το 1970, εκλέχθηκε ισόβιος καθηγητής στο περίφημο Κολέγιο της Γαλλίας, στην έδρα που ο ίδιος ονόμασε «Ιστορία των Συστημάτων της Σκέψης». Δίδαξε εκεί έως τον θάνατό του ενώ τα μαθήματά του στο Κολέγιο της Γαλλίας έχουν αφήσει εποχή. Πέθανε στις 25 Ιουνίου του 1984, σαν σήμερα, στο νοσοκομείο De la Salpetriere του Παρισιού χτυπημένος από τον ιό του HIV. Με αφορμή αυτήν την ημερομηνία επιμελούμαστε το παρόν αφιέρωμα με κέντρο την θεώρηση του Φουκώ για την εξουσία. 

Αξίζει να σημειώσουμε ότι σημαντική ήταν η συμβολή του Φουκώ στην πολιτικοποίηση πολλών ζητημάτων (όπως αυτά της τρέλας, της ομοφυλοφιλίας, των φυλακών) και στη συνακόλουθη διεύρυνση του πεδίου της πολιτικής πάλης[1]. Στο συγγραφικό του έργο, ασχολήθηκε με τη φυλακή, την τιμωρία, την αστυνομία, τα δικαιώματα των ομοφυλόφιλων, τη φροντίδα των πνευματικά ασθενών. Στα πιο σημαντικά έργα του Φουκώ συγκαταλέγονται τα εξής: «Τρέλα και παραλογισμός: ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή», «Επιτήρηση και τιμωρία: η γέννηση της φυλακής», «Οι λέξεις και τα πράγματα: μία αρχαιoλογία των επιστημών του ανθρώπου», «Η αρχαιολογία της γνώσης», «Η ιστορία της σεξουαλικότητας». 

Ο Φουκώ ήταν ένας γενναίος κοινωνικός αγωνιστής στην υπόθεση όλων των καταπιεσμένων και κοινωνικά αποκλεισμένων. Δεν περιοριζόταν στο να πάρει δημόσια θέση, είχε ενεργό πολιτική παρουσία και την ετοιμότητα για άμεση δράση στους δρόμους [2]. Στο παρόν κείμενο θα μας απασχολήσει η εννοιολόγηση της εξουσίας από τον Φουκώ, μια καινοτόμα θεώρηση της έννοιας της εξουσίας για την οποία και είναι ιδιαίτερα γνωστός στο πεδίο της πολιτικής θεωρίας και φιλοσοφίας.

O Michel Foucault και ο Jean Paul Sartre έξω από την είσοδο του εργοστασίου

της Renault διαμαρτύρoνται για τη δολοφονία του νεαρού μαοϊκού Pierre Overney

Η θεώρηση της εξουσίας

Ο Φουκώ ισχυριζόταν ότι ως την εποχή του δεν υπήρχε θεωρία για την εξουσία. Όλες οι αναλύσεις περί του θέματος περιστρέφονταν γύρω από το νομικό περίβλημα της εξουσίας ή γύρω από το κράτος, χωρίς να κάνουν λόγο για την ίδια την εξουσία, ως ξεχωριστό και ιδιαίτερο φαινόμενο, το οποίο χρήζει διαφορετικής αντιμετώπισης και απαιτεί συνεπώς διαφορετικά εννοιολογικά εργαλεία για να κατανοηθεί. Ο Φουκώ δεν αναζητά κάποιο θεμέλιο της εξουσίας, δεν την συσχετίζει με κάποια κοινωνικοοικονομική δομή και προτείνει την απαλλαγή της πολιτικής σκέψης από το καθεστώς της νομικής «μοναρχίας»[3]. Ισχυρίζεται ότι η πολιτική θεωρία δεν έπαψε ποτέ να κατατρύχεται από το πρόσωπο του μονάρχη. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι μια θεωρία που δεν θα εστιάζεται γύρω από το πρόβλημα της ανώτατης αρχής. «Πρέπει να κόψουμε το κεφάλι του βασιλιά», γράφει εμφατικά [4].

Η εξουσία, για τον Φουκώ, δεν έχει τη μορφή εμπορεύματος, δεν είναι κάτι που αποκτάται και μεταβιβάζεται. Οι σχέσεις εξουσίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση ως προς τις υπόλοιπες κοινωνικές σχέσεις. Αντίθετα, ενυπάρχουν σε όλες τις κοινωνικές σχέσεις, τις διαμορφώνουν και τις καθορίζουν. Επομένως, οι ανισότητες εντός των οικονομικών ή όποιων άλλων κοινωνικών σχέσεων είναι αποτέλεσμα της διαμάχης στο πλαίσιο των σχέσεων εξουσίας. Η εξουσία για τον Φουκώ δεν αποτελεί ούτε θεσμό ούτε δομή. Για τον Φουκώ, η εξουσία δεν ανήκει σε συγκεκριμένα άτομα ή ομάδες ατόμων, δεν έχει έναν και μόνο γενέθλιο τόπο, δεν εντοπίζεται σε συγκεκριμένους πολιτικούς φορείς και θεσμούς, αλλά διαπερνά ολόκληρο τον κοινωνικό ιστό, συνιστώντας έτσι ένα δίκτυο σχέσεων. Δεν πρόκειται λοιπόν για μία, αλλά για πολλές εξουσίες και πιο συγκεκριμένα για σχέσεις εξουσίας [5]. Υπάρχει, επομένως, μια σχεσιακή αντίληψη της εξουσίας.

O Φουκώ στην «Ιστορία της σεξουαλικότητας» ορίζει την εξουσία ως εξής: «Με τον όρο εξουσία, νομίζω πως πρέπει καταρχήν να εννοούμε το πλήθος των σχέσεων δύναμης που ενυπάρχουν στον χώρο όπου ασκούνται και είναι συστατικές της οργάνωσής τους. Το παιχνίδι που μέσα από αδιάκοπους αγώνες και συγκρούσεις τις μεταμορφώνει, τις ενδυναμώνει, τις αντιστρέφει. Τα στηρίγματα που αυτές οι σχέσεις δύναμης βρίσκουν αναμεταξύ τους έτσι που σχηματίζουν αλυσίδα ή σύστημα, ή, αντίθετα, τις αναντιστοιχίες, τις αντιφάσεις που απομονώνουν τη μια από την άλλη. Τις στρατηγικές τέλος, μέσα στις οποίες ενεργοποιούνται και που το γενικό τους σχέδιο ή η θεσμική τους αποκρυστάλλωση υλοποιούνται στους κρατικούς μηχανισμούς, στη διατύπωση του νόμου, στις κοινωνικές ηγεμονίες» [6].

Όταν προτείνει τον τρόπο με τον οποίο οφείλουμε να μελετάμε την εξουσία, αντιστρέφει τη συνήθη πορεία, λέγοντας πως πρέπει να δούμε την εξουσία από τα κάτω προς τα πάνω, ισχυριζόμενος πως η εξουσία δεν απορρέει από το κράτος. Δεν μπορούμε να καταλάβουμε πού στηρίζεται η ύπαρξη κεντρικών μηχανισμών εξουσίας, αν δεν εξετάσουμε τους ειδικούς μηχανισμούς, τις ιδιαίτερες στρατηγικές, που διέπουν τις σχέσεις επιβολής στη «βάση» της κοινωνίας. Οι σχέσεις εξουσίας διασχίζουν τους μηχανισμούς και τους θεσμούς, με αποτέλεσμα να μην εξαντλείται η ύπαρξή τους μόνο εντός τους[7]. Κάθε έννοια κεντρικής εξουσίας δεν μπορεί να υπάρξει και να λειτουργήσει χωρίς την ύπαρξη σχέσεων εξουσίας στο μικροεπίπεδο[8]. Ο Φουκώ δεν θέλει να πει βέβαια ότι το κράτος δεν είναι σημαντικό. Ισχυρίζεται όμως ότι οι σχέσεις εξουσίας επεκτείνονται πέρα από τα όρια του κράτους. Το κράτος απέχει πολύ από το να είναι ικανό να καταλάβει ολόκληρο το πεδίο των πραγματικών σχέσεων εξουσία ενώ το ίδιο το κράτος μπορεί να λειτουργήσει μόνο στη βάση υπαρχουσών σχέσεων εξουσίας. Κατά συνέπεια, το κράτος, για τον Φουκώ, συνίσταται στην κωδικοποίηση ενός αριθμού σχέσεων εξουσίας που καθιστούν δυνατή τη λειτουργία του και η επανάσταση είναι ένας διαφορετικός τύπος κωδικοποίησης των ίδιων σχέσεων[9]. Επομένως εγκαταλείπεται οριστικά η θέση περί ύπαρξης ενός κέντρου εξουσίας στην κοινωνία.

Μια από τις σημαντικότερες προσφορές του Φουκώ για την εξουσία είναι ότι η τελευταία δεν σχετίζεται με την άρνηση. Ισχυρίζεται πως πρέπει να πάψουμε να περιγράφουμε τα αποτελέσματα της εξουσίας με αρνητικούς όρους. «Στην πραγματικότητα», υποστηρίζει, «η εξουσία παράγει, παράγει κάτι το πραγματικό, παράγει τομείς αντικειμένων και τελετουργίες αλήθειας. Η εξουσία παράγει πραγματικότητα»[10]. Η έννοια της καταπίεσης είναι εντελώς ακατάλληλη για να αντιληφθούμε τι είναι ακριβώς η παραγωγική πλευρά της εξουσίας. Όταν ορίζουμε τα αποτελέσματα της εξουσίας σαν καταπίεση, υιοθετούμε μια καθαρά νομική αντίληψη της εξουσίας αυτής. Αυτό που κάνει την εξουσία ανθεκτική είναι το ότι δεν περιορίζεται στην απαγόρευση, αλλά παράγει πράγματα, μορφές γνώσης και λόγο. Σύμφωνα με τον Φουκώ, πρέπει να θεωρηθεί ένα παραγωγικό πλέγμα που καλύπτει ολόκληρο το κοινωνικό σώμα[11]. Αν η εξουσία ασκούνταν μόνο με αρνητικούς όρους, τότε θα ήταν πολύ εύθραυστη. Είναι όμως ισχυρή ακριβώς επειδή παράγει θετικά αποτελέσματα στο επίπεδο της επιθυμίας και της γνώσης[12].

Επίσης, εστιάζει στο ότι οι σχέσεις εξουσίας δεν είναι σχέσεις βίας. Σκοπός της βίας είναι ο περιορισμός, η εξαφάνιση του υποκειμένου. Σκοπός της εξουσίας είναι η συγκρότηση του υποκειμένου[13].Η εξουσία είναι μια μορφή δράσης ενός προσώπου ή μιας ομάδας προσώπων με σκοπό τη δημιουργία συγκεκριμένων «θετικών» συμπεριφορών. Είναι δράση επί δράσεων, ικανότητα επενέργειας επί σχέσεων. Η άσκηση της εξουσίας έχει στόχο να οριοθετήσει τις ενδεχόμενες συμπεριφορές των υποκειμένων, να δομήσει το ενδεχόμενο πεδίο δράσης των άλλων[14]. Η εξουσία λέει ο Φουκώ «είναι λιγότερο της τάξης της κατά μέτωπο αντιπαράθεσης δύο αντιπάλων απ’ ό,τι της τάξης της διακυβέρνησης»[15]. Η έννοια δεν πρέπει φυσικά να συσχετίζεται με την κυβερνητική διαχείριση του κράτους. Αναφέρεται στο τρόπο διεύθυνσης της διαγωγής των ατόμων ή των ομάδων. Η εξουσία, που γίνεται αντιληπτή με αυτό τον τρόπο, προϋποθέτει την ύπαρξη «ελεύθερων υποκειμένων»[16]. Εφόσον βασική προϋπόθεση των εξουσιαστικών σχέσεων είναι η ύπαρξη ελευθέρων υποκειμένων, οι διαμάχες είναι αδύνατο να σταματήσουν. Για αυτό και ο Φουκώ θεωρεί απίθανη την ύπαρξη μιας κοινωνίας χωρίς σχέσεις εξουσίας.

Αντί επιλόγου

Ο Φουκώ δεν ισχυρίστηκε ποτέ ότι η εξουσία μπορεί να εξηγήσει τα πάντα. Ρητά διατύπωνε τη θέση ότι η εξουσία δεν είναι μια επεξηγητική αρχή καθολικής ισχύος[17]. Όταν έλεγε ότι οι σχέσεις εξουσίας είναι πανταχού παρούσες, δεν εννοούσε ότι η εξουσία είναι παντοδύναμη. Αυτές οι σχέσεις δεν θα είχαν εγκαθιδρυθεί, εάν η εξουσία ήταν παντοδύναμη. Το γεγονός ότι υπάρχουν τεχνικές εξουσίας, εργαλεία εξουσίας, το ότι υπάρχουν αυτές οι ασταθείς, επικίνδυνες, αντιστρέψιμες, εύθραυστες σχέσεις, αποδεικνύει προφανώς ότι δεν υπάρχει σε κανένα σημείο του κοινωνικού σώματος κάτι που να είναι παντοδύναμο[18]. Με ένα σχεδόν παράδοξο τρόπο θα δηλώσει ότι «ακριβώς επειδή δεν υπάρχει καμία παντοδύναμη εξουσία, υπάρχουν πανταχού παρούσες σχέσεις εξουσίας». Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί πως ο Φουκώ υποστηρίζει ότι αντιστάσεις είναι περισσότερο πραγματικές και δραστικές στον βαθμό που παράγονται εκεί όπου ασκούνται οι σχέσεις εξουσίας [20].

Σημειώσεις

[1]. Daniel Bensaid, (Α)πολιτικές του Φουκώ, Ουτοπία, τεύχος 72, σελ. 25

[2]. Σάββας Μιχαήλ, Μισέλ Φουκώ και μαρξική διαλεκτική: Σκέψεις πάνω σε μια επικίνδυνη σκέψη. Ουτοπία, τεύχος 72, σελ. 49

[3]. Χρήστος Σίμος, Το ζήτημα της εξουσίας στον Αλτουσέρ και τον Φουκώ, Θέσεις, 94http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=923

[4]. Μισέλ Φουκώ, Εξουσία, γνώση και ηθική. Αθήνα: Εκδόσεις Ύψιλον, 1987, σελ. 24

[5]. Μισέλ Φουκώ, Η ιστορία της σεξουαλικότητας Ι. Η δίψα της γνώσης, Αθήνα: Εκδόσεις Ράππας, 1978, σελ. 117

[6.] Μισέλ Φουκώ, ό.π., σελ. 115

[7]. Μισέλ Φουκώ, ό.π., σελ. 120

[8]. Μισέλ Φουκώ, ό.π., σελ. 123

[9]. Μισέλ Φουκώ, Εξουσία, γνώση και ηθική. Αθήνα: Εκδόσεις Ύψιλον, 1987, σελ. 25

[10]. Μισέλ Φουκώ, 1989: 256 όπως παρατίθεται στο Θέμης Ανδριόπουλος, Νίκος Πουλαντζάς – Μισέλ Φουκώ: «μονομάχοι» ή «συνδαιτημόνες», Ουτοπία, τεύχος 72, σελ. 56

[11]. Μισέλ Φουκώ, Εξουσία, γνώση και ηθική. Αθήνα: Εκδόσεις Ύψιλον, 1987, σελ. 21

[12]. Μισέλ Φουκώ, Το μάτι της εξουσίας. Αθήνα: Εκδόσεις Βάνιας, 2008, σελ. 77

[13]. Θέμης Ανδριόπουλος, Νίκος Πουλαντζάς – Μισέλ Φουκώ: «μονομάχοι» ή «συνδαιτημόνες», Ουτοπία, τεύχος 72, σελ. 56

[14]. Μισέλ Φουκώ, Η μικροφυσική της εξουσίας. Αθήνα: Εκδόσεις Υψιλον, 1991, σελ. 93

[15]. Μισέλ Φουκώ, ό.π., σελ. 92

[16]. Μισέλ Φουκώ, ό.π., σελ. 93

[17]. Μισέλ Φουκώ, Το μάτι της εξουσίας. Αθήνα: Εκδόσεις Βάνιας, 2008, σελ. 297-298

[18]. Michel Foucault, Σκέψεις γύρω από το Μαρξισμό, τη φαινομενολογία και την εξουσία. Αθήνα: Εκδόσεις Futura, 2013, σελ. 41

[19]. Michel Foucault, ό.π., σελ. 42

[20]. Μισέλ Φουκώ, Το μάτι της εξουσίας. Αθήνα: Εκδόσεις Βάνιας, 2008, σελ. 177

Πρώτη δημοσίευση: Το Περιοδικό