Που είμαστε είκοσι πέντε χρόνια μετά το «τέλος της ιστορίας»;

Του Srecko Horvat

Σε ένα πρόσφατο συνέδριο σχετικά με το μέλλον της «φιλελεύθερης δημοκρατίας» στα Σκόπια, σχεδόν όλοι αναφέρονταν στον Thomas Piketty και το τελευταίο του βιβλίο «Το κεφάλαιο τον εικοστό πρώτο αιώνα». 

Η εστίαση του βιβλίου στην αύξηση της ανισότητας σε σχέση με την «φιλελεύθερη δημοκρατία», αποτέλεσε σημείο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος στo πλαίσιo του συνεδριακού διαλόγου. Όταν κυκλοφόρησε αυτό το χρόνο ο τόμος προκάλεσε έντονη αντιπαράθεση και πολυάριθμες συζητήσεις στους δημοσιογραφικούς και ακαδημαϊκούς κύκλους. 

Εάν υπάρχει κάποιο άλλο βιβλίο με εφάμιλλα αξιοσημείωτη επίδραση στην παγκόσμια οικονομική, πολιτική και φιλοσοφική αντιπαράθεση σχετικά με τη δημοκρατία και τον καπιταλισμό τις δύο τελευταίες δεκαετίες, δεν είναι άλλο από το βιβλίο «Το τέλος της ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος» (The End of History and the Last Man) του Francis Fukuyama. Στη πραγματικότητα, επρόκειτο για το δοκίμιο «Το τέλος της ιστορίας» που δημοσιεύτηκε το 1989. Το βιβλίο, πιθανότατα, είχε την ίδια μοίρα με εκείνο του Pikkety: Όλοι εξέφεραν λόγο περί αυτού, αλλά κανείς δεν το είχε όντως διαβάσει. 

Όπως είναι πλέον ευρέως διαδεδομένο, «το τέλος της ιστορίας» δεν σηματοδοτούσε το πραγματικό τέλος της ιστορίας αλλά το τέλος των ανταγωνιζόμενων ιδεολογιών. Για τον Fukuyama, η φιλελεύθερη δημοκρατία θριάμβευσε σαν σε αναμέτρηση δίχως αντίπαλο. Πολλοί είχαν ασκήσει κριτική στην υπόθεση αυτή, αλλά τα τελευταία χρόνια ακόμα και ένθερμοι πολέμιοί του παραδέχονται ότι σήμερα έχουμε όλοι ασπαστεί τις θεωρίες του Fukuyama. Όπως, μάλιστα, το έθεσε ευκρινώς ο Fredric Jameson «σήμερα είναι ευκολότερο να οραματιστούμε τη συντέλεια του κόσμου παρά το τέλος του καπιταλισμού». 

Το 2011, είχα την ευκαιρία να συναντήσω προσωπικά τον Fukuyama στο Παρίσι και να αμφισβητήσω τη θέση του σχετικά με «το τέλος της ιστορίας». Μόλις λίγους μήνες μετά την Αραβική Άνοιξη καθώς και μερικές εβδομάδες πριν πραγματοποιηθούν οι επιθέσεις του Ιουλίου του 2011 στη Νορβηγία, ο Fukuyama ισχυρίστηκε ότι συντρέχουν ορισμένοι πολύ σοβαροί λόγοι για τους οποίους ενδέχεται η φιλελεύθερη δημοκρατία να μην είναι η μοίρα όλης της ανθρωπότητας. Καταρχάς, υπήρχε η απειλή της φερόμενης πολιτικής αποσύνθεσης, η κατάρρευση των δημοκρατικών θεσμών μακροπρόθεσμα. Δευτερευόντως, υπήρχε η Κίνα. 

Όταν τον ρώτησα εάν η τρομοκρατία θέτει οποιαδήποτε απειλή στις δυτικές φιλελεύθερες δημοκρατίες, αποκρίθηκε ότι η τρομοκρατική απειλή είχε υπερεκτιμηθεί και ότι η μεγαλύτερη απειλή για τη φιλελεύθερη δημοκρατία αποτυπώνεται με την άνοδο της Κίνας. 

Η συζήτησή μας δημοσιεύτηκε σε έναν κροατικό εβδομαδιαίο έντυπο και ο Fukuyama αποκηρύχθηκε δημόσια από τον Κινέζο πρεσβευτή στο Ζάγκρεμπ. Αυτός, μάλιστα, επεκτείνοντας το δριμύ κατηγορώ του, αποκάλεσε τον Fukuyama «άνθρωπο-μπανάνα», κίτρινο στο εξωτερικό και άσπρο στο εσωτερικό. Σύμφωνα με τον πρεσβευτή, ο Fukuyama ήταν ακόμα ένας δυτικός διανοητής που επικρίνει την ανάπτυξη της Κίνας. Συνεχίζοντας, υπογράμμισε ότι η Κίνα δεν αποτελούσε απειλή αλλά φιλικό έθνος του οποίου τα επιτεύγματα θα ωφελούσαν τα άλλα έθνη. 

Αυτό που και ο Fukuyama και ο Κινέζος πρεσβευτής απέτυχαν να αναδείξουν στο επιχείρημά τους είναι η κρίση που διέπει τις δυτικές δημοκρατίες. Με άλλα λόγια, το μέλλον μπορεί να μην είναι η φιλελεύθερη δημοκρατία αλλά ακριβώς ένα καθεστώς που να προσιδιάζει σε αυτό της Κίνας, ένα αυστηρό, αυταρχικό καθεστώς, δίχως υπολογίσιμη πολιτική συμμετοχή από μέρους των πολιτών. Πρόκειται για ένα καθεστώς με αποδοτικό καπιταλισμό αλλά χωρίς δημοκρατία. 

Για να δείτε αυτή τη κατεύθυνση, αρκεί να παρακολουθήσουμε τα αποτελέσματα των πρόσφατων ευρωεκλογών και την άνοδο της ακροδεξιάς. Αντιπροσωπευτικότερος, όμως, προφήτης της νέας τάσης, είναι –φυσικά- ο Πρωθυπουργός της Ουγγαρίας Viktor Orban, ο οποίος το καλοκαίρι του 2012 διεμήνυε ότι στην Ευρώπη χρειαζόμαστε ένα νέο οικονομικό σύστημα. 

«Ας ελπίσουμε», είπε, «ότι ο Θεός θα μας βοηθήσει και δεν θα χρειαστεί να εφεύρουμε ένα νέο τύπο πολιτικής διακυβέρνησης αντί της δημοκρατίας ο οποίος θα καταστεί απαραίτητος χάριν της οικονομικής επιβίωσης». Στη συνέχεια συνέκρινε τους Ούγγρους με τους κατά το ήμισυ Ασιάτες, οι οποίοι μονάχα με τη βία μπορούν να ενωθούν. 

Θα ήταν λάθος να απομονωθεί η περίπτωση της Ουγγαρίας. Όλες οι δυτικές χώρες κλίνουν επικίνδυνα προς την κατεύθυνση αυτού του νέου τύπου πολιτικού συστήματος που θα εισαχθεί για λόγους οικονομικής επιβίωσης. Εμείς ακόμα πιστεύουμε ότι διαβιούμε σε μια δημοκρατία παρότι υπάρχουν ξεκάθαρα ενδείξεις για το αντίθετο : μαζική επιτήρηση, βίαιη καταστολή των διαδηλώσεων, από τις εξεγέρσεις του 2005 στη Γαλλία έως τις εξεγέρσεις του 2011 στην Αγγλία, επιθέσεις σε μειονότητες, διεύρυνση του στρατιωτικού βιομηχανικού συμπλέγματος κ.α. Στις δυτικές δημοκρατίες έχουμε την ελευθερία να επιλέγουμε κάθε είδους προϊόν ή τρόπο ζωής, όμως αυτό δεν εγγυάται απαραίτητα την προσωπική και πολιτική μας ελευθερία. 

Είκοσι πέντε χρόνια έπειτα από τη δημοσίευση του διάσημου άρθρου του, ο Fukuyama τώρα υποστηρίζει και πάλι ότι η υπόθεση που διατύπωσε περί του «τέλους της ιστορίας» δεν απειλείται καθώς οι μαζικές διαμαρτυρίες που ξέσπασαν από την Τύνιδα, στο Κίεβο και στην Κωνσταντινούπολη απαιτούν περισσότερη φιλελεύθερη δημοκρατία. Βέβαια, δεν είμαι σίγουρος εάν όντως απαιτούν τις αγορές, τις οικονομικές διασώσεις και τη λιτότητα που έχει επιφέρει η φιλελεύθερη δημοκρατία σε ορισμένες χώρες. 

Πολλά από αυτά τα κινήματα διαμαρτυρίας, ανεξάρτητα από το αποτέλεσμά τους, δεν αγωνίζονται όντως για μια δημοκρατία- ανδράποδο της ελεύθερης αγοράς. Αντίθετα, μάχονται για μια, όπως την περιέγραψαν οι Ισπανοί Indignados, πραγματική δημοκρατία: οριζόντια δημοκρατία με γενικές συνελεύσεις, συμμετοχικό προϋπολογισμό, εργατικά συμβούλια, κλπ., καθώς και ένα κοινωνικό κράτος που θα μεριμνεί για τις στοιχειώδεις ανάγκες των ανθρώπων διαμέσου της δημόσιας υγείας και περίθαλψης, της δωρεάν παιδείας, της κοινωνικής ασφάλισης κλπ., αντί να τους εκμεταλλεύεται και έπειτα να τους αφήνει πίσω. 

Είναι προφανές ότι ακόμα και είκοσι πέντε χρόνια μετά την ανακοίνωση «του τέλους της ιστορίας», ακόμα δεν το έχουμε φτάσει. Ταυτόχρονα, ο ολοκληρωτικός καπιταλισμός δεν περιορίζεται πλέον στα σύνορα της Κίνας και απειλεί ότι θα εκραγεί και θα διαδοθεί σε ολόκληρο τον κόσμο. Μόνη ελπίδα είναι ότι τα διάφορα κινήματα διαμαρτυρίας, ακόμα και πολιτικά κόμματα που αμφισβητούν την καθεστηκυία τάξη της φιλελεύθερης δημοκρατίας, θα καταστούν ικανά να αντιμετωπίσουν αυτήν την ανησυχητική τάση. 

Πηγή: Al Jazeera

Μετάφραση: Τσιμοπούλου Σταματίνα