Αν ο Νέλσον Μαντέλα είχε πράγματι κερδίσει, δεν θα θεωρούταν οικουμενικός ήρωας

Του Slavoj Zizek

Κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες της ζωής του, ο Νέλσον Μαντέλα ήταν φημισμένος ως πρότυπο για το πώς να απελευθερώσεις μια χώρα από το αποικιακό ζυγό χωρίς να υποκύψεις στον πειρασμό της δικτατορικής εξουσίας και της αντι-καπιταλιστική στάσης. Εν ολίγοις, ο Μαντέλα δεν ήταν ο Robert Mugabe, και η Νότια Αφρική παρέμεινε πολυκομματική δημοκρατία με ελευθερία του Τύπου και μια δυναμική οικονομία καλά ενσωματωμένη στην παγκόσμια αγορά και με ανοσία σε επιπόλαια σοσιαλιστικά πειράματα. Τώρα , με το θάνατό του, το ανάστημά του ως ένας άγιος σοφός άνθρωπος φαίνεται να επιβεβαιώνεται για την αιωνιότητα: Υπάρχουν ταινίες του Χόλιγουντ για αυτόν – τον υποδύθηκε ο Μόργκαν Φρίμαν που παρεμπιπτόντως έχει υποδυθεί και τον Θεό σε άλλη ταινία- αστέρες της ροκ, θρησκευτικοί ηγέτες, αθλητές και πολιτικοί από τον Κλίντον ως τον Φιντέλ Κάστρο ενώθηκαν για την αγιοποίηση του.

Είναι αυτή, όμως, όλη η ιστορία; Δύο βασικά γεγονότα έχουν εξαλειφθεί από αυτό το εορταστικό όραμα. Στη Νότια Αφρική, η άθλια ζωή της πλειοψηφίας των φτωχών σε γενικές γραμμές παραμένει η ίδια όπως στο απαρτχάιντ, και η άνοδος των πολιτικών και αστικών δικαιωμάτων αντισταθμίζεται από την αυξανόμενη ανασφάλεια, τη βία και την εγκληματικότητα . Η κύρια αλλαγή είναι ότι η παλιά λευκή άρχουσα τάξη συνυπάρχει τώρα με τη νέα μαύρη ελίτ. Δεύτερον, οι άνθρωποι θυμούνται το παλιό Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο (ΑNC), που υποσχέθηκε όχι μόνο το τέλος του απαρτχάιντ, αλλά και περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη, ακόμη και ένα είδος σοσιαλισμού . Αυτό το πολύ πιο ριζοσπαστικό παρελθόν του ANC σταδιακά εξαλείφτηκε από τη μνήμη μας. Δεν είναι να απορεί κανείς που η οργή αυξάνεται μεταξύ των φτωχών, μαύρων Νοτιοαφρικανών.

Η Νότια Αφρική από την άποψη αυτή είναι μόνο μία εκδοχή της επαναλαμβανόμενης ιστορία της σύγχρονης Αριστεράς. Ένας ηγέτης ή ένα κόμμα εκλέγεται με καθολικό ενθουσιασμό, υποσχόμενος έναν «νέο κόσμο» - αλλά, στη συνέχεια, αργά ή γρήγορα, θα σκοντάψει πάνω στο κεντρικό δίλημμα: τολμά να αγγίξει τους καπιταλιστικούς μηχανισμούς, ή αποφασίζει να «παίξει το παιχνίδι»; Αν κάποιος διαταράξει αυτούς τους μηχανισμούς, πολύ γρήγορα «τιμωρείται» με διαταραχές της αγοράς, οικονομικό χάος και τα λοιπά. Γι 'αυτό είναι πάρα πολύ απλό να επικρίνουν τον Μαντέλα για την εγκατάλειψη της σοσιαλιστικής προοπτικής, μετά το τέλος του απαρτχάιντ: είχε πραγματικά επιλογή; Ήταν η κίνηση προς το σοσιαλισμό μια πραγματική επιλογή;

Είναι εύκολο να κοροϊδέψει κανείς την Ayn Rand, αλλά υπάρχει ένας κόκκος αλήθειας στον περίφημο «ύμνο για τα χρήματα» από το μυθιστόρημα της Atlas Shrugged: «Έως ότου και εκτός κι εάν ανακαλύψετε ότι το χρήμα είναι η ρίζα όλου του καλού, ζητάτε τη δική σας καταστροφή. Όταν το χρήμα παύει να είναι το μέσο με το οποίο οι άνθρωποι συναλλάσσονται, τότε οι άνθρωποι γίνονται τα εργαλεία άλλων ανθρώπων. Αίμα, μαστίγια και όπλα ή δολάρια. Κάντε την επιλογή σας. Δεν υπάρχει άλλη». Μήπως ο Μαρξ δεν λέει κάτι παρόμοιο στο γνωστό τύπο του πώς, στο σύμπαν των εμπορευμάτω , «οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων παίρνουν την μορφή των σχέσεων ανάμεσα στα πράγματα»;

Στην οικονομία της αγοράς, οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων μπορούν να εμφανίζονται ως σχέσεις αμοιβαία αναγνωρισμένης ελευθερίας και ισότητας: η κυριαρχία δεν εκτελείται πλέον άμεσα και δεν είναι ορατή ως τέτοια. Αυτό που είναι προβληματικό είναι η βασική υπόθεση της Ραντ: ότι η μόνη επιλογή είναι μεταξύ άμεσων και έμμεσων σχέσεων κυριαρχίας και εκμετάλλευσης, με οποιαδήποτε εναλλακτική να απορρίπτεται ως ουτοπική. Ωστόσο, θα πρέπει να έχουμε κατά νου τη στιγμή της αλήθειας στην κατά τα άλλα γελοία ιδεολογική αξίωση της Rand: το μεγάλο μάθημα του κρατικού σοσιαλισμού ήταν ουσιαστικά ότι η άμεση κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας και της ρυθμιζόμενης από την αγορά συναλλαγής, με την απουσία συγκεκριμένων μορφών κοινωνικής ρύθμισης της παραγωγής, επαναφέρει στη ζωή απαραιτήτως άμεσες σχέσεις υποτέλειας και κυριαρχίας. Αν απλώς καταργήσουμε την αγορά (συμπεριλαμβανομένης της εκμετάλλευσης της αγοράς) χωρίς να την αντικαταστήσουμε με μια κατάλληλη μορφή κομμουνιστικής οργάνωσης της παραγωγής και της ανταλλαγής, η κυριαρχία επιστρέφει με εκδικητικότητα, και μαζί της επιστρέφει η άμεση εκμετάλλευση.

Ο γενικός κανόνας είναι ότι όταν μια εξέγερση ξεκινά εναντίον ενός καταπιεστικού ημι-δημοκρατικού καθεστώτος, όπως συνέβη στη Μέση Ανατολή το 2011, είναι εύκολο να κινητοποιήσει μεγάλα πλήθη με συνθήματα που δεν μπορεί κανείς παρά να χαρακτηρίσει ως ευχάριστα για το πλήθος – υπέρ της δημοκρατίας, κατά της διαφθοράς, για παράδειγμα . Στη συνέχεια, όμως πλησιάζουμε σταδιακά σε πιο δύσκολες επιλογές, όταν η εξέγερσή μας καταφέρνει τον άμεσο στόχο της, συνειδητοποιούμε ότι αυτό που πραγματικά μας ενοχλούσε (η ανελευθερία μας, η ταπείνωση, η κοινωνική διαφθορά, η έλλειψη προοπτικής για μια αξιοπρεπή ζωή) συνεχίζεται με ένα νέο προσωπείο. Η κυρίαρχη ιδεολογία κινητοποιεί εδώ ολόκληρο το οπλοστάσιο της για να μας αποτρέψει να φτάσουμε σε αυτό το ριζοσπαστικό συμπέρασμα. Αρχίζουν να μας λένε ότι η δημοκρατική ελευθερία φέρει τη δική της ευθύνη, ότι έρχεται με ένα κόστος, ότι δεν είμαστε ακόμη ώριμοι, αν περιμένουμε πάρα πολλά από τη δημοκρατία. Με τον τρόπο αυτό, κατηγορούν εμάς για την αποτυχία μας: σε μια ελεύθερη κοινωνία, μας λένε, είμαστε όλοι καπιταλιστές που επενδύουμε στις ζωές μας, που αποφασίζουμε να βάλουμε περισσότερα στην εκπαίδευση από ό,τι στη διασκέδαση, αν θέλουμε να πετύχουμε.

Σε ένα πιο άμεσο πολιτικό επίπεδο, η εξωτερική πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών επεξεργάστηκε μια λεπτομερή στρατηγική για το πώς να ασκήσουν έλεγχο των ζημιών κατευθύνοντας μια λαϊκή εξέγερση σε αποδεκτούς κοινοβουλευτικούς- καπιταλιστικούς περιορισμούς - όπως έγινε με επιτυχία στη Νότια Αφρική, μετά την πτώση του καθεστώτος του απαρτχάιντ, στις Φιλιππίνες μετά την πτώση του Marcos, στην Ινδονησία μετά την πτώση του Suharto και αλλού. Σε αυτήν ακριβώς τη συγκυρία, η ριζοσπαστική χειραφετική πολιτική αντιμετωπίζει τη μεγαλύτερη πρόκλησή της: πώς να πιέσει περαιτέρω τα πράγματα αφού τελειώσει το πρώτο ενθουσιώδες στάδιο, πώς να κάνει το επόμενο βήμα χωρίς να υποκύψει στην καταστροφή του «ολοκληρωτικού» πειρασμού - με λίγα λόγια, πώς να κινηθεί πέρα από τον Μαντέλα χωρίς να γίνει Μουγκάμπε.

Αν θέλουμε να παραμείνουμε πιστοί στην κληρονομιά του Μαντέλα, θα πρέπει να ξεχάσουμε τα διάσημα κροκοδείλια δάκρυα και να επικεντρωθούμε στις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις που δημιούργησε η ηγεσία του. Μπορούμε να υποθέσουμε με ασφάλεια ότι, με δεδομένο το αδιαμφισβήτητο ηθικό και πολιτικό μεγαλείο του, ήταν στο τέλος της ζωής του ένας πικρός γέρος, που γνώριζε πολύ καλά πως ο ίδιος ο πολιτικός του θρίαμβος και η ανύψωσή του σε ένα παγκόσμιο ήρωα ήταν η μάσκα μιας πικρής ήττας. Η παγκόσμια δόξα του είναι επίσης ένα σημάδι ότι πραγματικά δεν διατάραξε την παγκόσμια τάξη εξουσίας.

Πηγή: Guardian
Μετάφραση: Αντώνης Γαλανόπουλος