Βιβλιοκριτική: Μεταπολίτευση. Η Ελλάδα στο Μεταίχμιο Δύο Αιώνων

Του Λάζαρου Καραβασίλη

Μεταπολίτευση. Η Ελλάδα στο Μεταίχμιο Δύο Αιώνων. Επιμέλεια: Μάνος Αυγερίδης- Έφη Γαζή- Κωστής Κορνέτης. Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 2016.

Τι είναι η Μεταπολίτευση; Πως ορίζεται σαν έννοια αλλά και σαν χρονικό διάστημα; Εξακολουθούμε να ζούμε στην περίοδο της Μεταπολίτευσης ή αυτή η εποχή έχει πλέον παρέλθει οριστικά; Αυτά μεταξύ άλλων είναι τα ερωτήματα που τίθενται στον συλλογικό τόμο «Μεταπολίτευση. Η Ελλάδα στο Μεταίχμιο Δύο Αιώνων» σε επιμέλεια των Μάνο Αυγερίδη, Έφη Γαζή και Κωστή Κορνέτη και εξερευνά διαφορετικές πτυχές και προσεγγίσεις του φαινομένου της Μεταπολίτευσης. Στον συλλογικό τόμο συνεισφέρουν επιστήμονες από τον κλάδο της ιστορίας, της πολιτικής επιστήμης, της κοινωνικής ανθρωπολογίας και της κοινωνιολογίας, σε μια προσπάθεια να αναδείξουν κρυφές πτυχές της Μεταπολιτευτικής περιόδου και να διασαφηνίσουν μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα εποχή για την ελληνική ιστορία.

Ως σημείο αφετηρίας αυτής της συλλογικής προσπάθειας αποτελεί η εισαγωγή με συνεισφορές και από τους τρείς επιμελητές, με στόχο να γίνει προσιτή στον αναγνώστη η συζήτηση περί Μεταπολίτευσης. Για αυτό το λόγο, η εισαγωγή επιτυγχάνει να αναδείξει τη συγκριτική όψη της Μεταπολίτευσης απέναντι στις καθεστωτικές μεταβάσεις που έγιναν τη δεκαετία του 1970 στην Ισπανία και την Πορτογαλία, ενώ στη συνέχεια επικεντρώνεται σε μια προσπάθεια χρονικής και εννοιολογικής διασαφήνισης του όρου «Μεταπολίτευση» θέτοντας έτσι το πλαίσιο για τις υπόλοιπες μελέτες που παρουσιάζονται. Τέλος, παρατίθενται η δομή και το περιεχόμενο των κειμένων σε ξεχωριστές ενότητες ανάλογα με τα θέματα που εξερευνούν. Για αυτό το λόγο, ο τόμος χωρίζεται σε έξι ενότητες και ένα επίμετρο που συνοψίζει τα συμπεράσματα των ερευνητών και συμβάλει σημαντικά στη συζήτηση για τη Μεταπολίτευση.

Η πρώτη ενότητα με τίτλο Κληρονομιές του Παρελθόντος επικεντρώνεται στο να προσφέρει μια πρώτη ιστορική διάσταση στην μελέτη της Μεταπολιτευτικής περιόδου. Το κείμενο της Μάγδας Φυτιλής σχετικά με τις μνήμες της δεκαετίας του 1940 και τη θέση τους στο πολιτικό λόγο της δεκαετίας του 1980 επιτυγχάνει να παρουσιάσει την εργαλειοποίηση της μνήμης σχετικά με τη κρίσιμη δεκαετία του 1940 και πως αυτή χρησιμοποιήθηκε από τα κόμματα της Μεταπολιτευτικής περιόδου με κύριο πρωταγωνιστή το ΠΑΣΟΚ. Ο Βασίλης Δαλκαβούκης με τη σειρά του εξερευνά σημαντικές πτυχές της Μεταπολίτευσης, όπως τη θέση της μνήμης, της πολιτικής και της ιδεολογίας, με αντικείμενο έρευνας του, την εξέλιξη της ονοματοθεσίας των δρόμων από το 1974 ως το 2012 και τα κριτήρια τα οποία συνέβαλαν σε αυτήν την εξέλιξη.

Η επόμενη ενότητα τιτλοφορούμενη Κράτος και Δημόσιες Πολιτικές είναι αφιερωμένη αποκλειστικά στον πολιτικό χαρακτήρα της Μεταπολίτευσης και για την ακρίβεια στη θεσμική της διάσταση. Ο Λουδοβίκος Κοτσονόπουλος αναλύει την δημοσιονομική διάσταση της πολιτικής νομιμοποίησης και παραθέτει τις αναδιανεμητικές πολιτικές ως προσπάθεια εκμαίευσης νομιμοποίησης αλλά και τις καταλυτικές επιπτώσεις που αυτές είχαν στο ίδιο το κράτος. Σε παρόμοια γραμμή ανάλυσης θα κινηθεί και ο Δημήτρης Χριστόπουλος, ο οποίος με βάση το Σύνταγμα θα επεκταθεί πάνω στο ζήτημα των θεσμών για την προστασία των δικαιωμάτων  σε όλη τη διάρκεια της Μεταπολιτευτικής περιόδου, αλλά και στη λεγόμενη «Εποχή των Μνημονίων».

Μορφές και Τρόποι του Πολιτικού είναι ο τίτλος της τέταρτης ενότητας και είναι ουσιαστικά το κεντρικό και μεγαλύτερο σημείο του βιβλίου με πέντε συνεισφορές επικεντρωμένες σε μια εμβάθυνση της πολιτικής διάστασης της Μεταπολίτευσης. Το κεφάλαιο ανοίγει ο Νίκος Σερντεδάκις με τη πολύ ενδιαφέρουσα  ανάλυση του πάνω στη πορεία της συλλογικής δράσης και της κοινωνικής διαμαρτυρίας τόσο κατά τη λεγόμενη περίοδο της μεταπολεμικής «καχεκτικής» δημοκρατίας όσο και κατά τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης. Με αφορμή τη περίπτωση του ΠΑΣΟΚ στους νομούς Φλώρινας και Ηρακλείου κατά την πρώτη μεταπολιτευτική περίοδο (1974-1981), η Δώρα Κοτσακά- Καλαϊτζιδάκη μελετά σε συγκριτική οπτική τις διαιρετικές τομές, τη πολιτική οργάνωση και τις πελατειακές σχέσεις που δημιουργήθηκαν τη συγκεκριμένη περίοδο, προσφέροντας μια ανάλυση σε βάθος σχετικά με τη δημιουργία της κοινωνικής βάσης του ΠΑΣΟΚ. Ο Νικόλαος Παπαδογιάννης ερευνά την νεανική πολιτικοποίηση και την πολιτισμική της διάσταση στα πρώτα χρόνια μετα το 1974, με έμφαση στην αριστερά, τις μαζικές της οργανώσεις και τα φεστιβάλ νεολαίας που δημιουργήθηκαν τη συγκεκριμένη περίοδο, καθώς και την ανάπτυξη της νεανικής πολιτικοποίησης μέσα από φορείς πολιτισμού την ίδια περίοδο. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η μελέτη της Κατερίνας Λαμπρινού  σχετικά με τη λεγόμενη «γενιά του Πολυτεχνείου», όπου εξερευνά την συγκρότηση της ως έννοια, τη θέση της μέσα στο πολιτικό πεδίο ανταγωνισμού κατά τη δεκαετία του 1980, αλλά και τις μετεξελίξεις της μέχρι την περίοδο της κρίσης. Κλείνοντας την ενότητα, ο Παναγιώτης Ζεστανάκης θα κινηθεί σε διαφορετικά νερά, παρουσιάζοντας την απολιτική αντίδραση στην Αθήνα της δεκαετίας του 1980 και την εμφάνιση νέων συλλογικοτήτων και μορφών πολιτικής δράσης με βάση την underground κουλτούρα. 

Η τέταρτη ενότητα έχει ως στόχο να προβάλει τη σχέση της Ελλάδας τόσο με τις Η.Π.Α. αλλά και την ΕΟΚ, καθώς και να αναλύσει τις τάσεις που δημιουργήθηκαν στη χώρα απέναντι στην αποδοχή ή απόρριψη της εισόδου της χώρας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Η ενότητα με τίτλο Εθνικισμός, Αντιαμερικανισμός, Εξευρωπαϊσμός ξεκινάει με το κείμενο της Τζένης Λιαλιούτη και την ανάλυση της πάνω στον αντιαμερικανισμό και το εθνικό αφήγημα της Μεταπολίτευσης από το 1974 ως το 1985, όπου συζητάει τη διαχείριση της μνήμης και της εθνικής ταυτότητας στη δημόσια σφαίρα, όπως επίσης και την εργαλειακή χρήση του αντιαμερικανικού λόγου. Τη σκυτάλη παραλαμβάνει η Κωνσταντίνα Μπότσιου και παρουσιάζει την «Ευρώπη» ως πολιτική και ως ταυτότητα στο λόγο της ΝΔ και του ΠΑΣΟΚ, κατά τη πρώτη Μεταπολιτευτική περίοδο και πως αυτή η έννοια χρησιμοποιήθηκε σε συμβολικό επίπεδο, αλλά και σε επίπεδο άσκησης πολιτικής. Το θέμα του εξευρωπαϊσμού κατά τη περίοδο της Μεταπολίτευσης θα συνεχίσει και ο Γιάννης Μπαλαμπανίδης στο κείμενο του, όπου εξετάζει σε βάθος τη σχέση της ελληνικής κοινωνίας με την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση από το 1974 ως σήμερα, καθώς και την σχέση που δημιούργησαν οι έλληνες με την ιδέα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Ως επιστέγασμα της ενότητας λειτουργεί το κείμενο της Έφης Γαζή που πραγματεύεται ένα καίριο ζήτημα για τη μεταπολιτευτική περίοδο, αυτό της ελληνικής εθνικής ιδεολογίας και ταυτότητας. Συγκεκριμένα, η ανάλυση περιλαμβάνει τόσο την εξέλιξη της εθνικής ιδεολογίας από την εποχή του Ανδρέα Παπανδρέου και το Μακεδονικό Ζήτημα μέχρι και την έκφραση της από τη Χρυσή Αυγή στην Ελλάδα της κρίσης, προσφέροντας μια σύντομη, αλλά ουσιαστική καταγραφή της εξέλιξης του εθνικού στοιχείου από το 1974 και μετά.

Η επόμενη ενότητα εισάγει τον αναγνώστη στην Ποιητική της Κουλτούρας και παρακολουθεί την εξέλιξη της Μεταπολίτευσης μέσα από το πρίσμα της τέχνης, της λογοτεχνίας, αλλά και της κουλτούρας. Η πρώτη προσθήκη ανήκει στη Μαρία Νικολοπούλου, η οποία αναλύει την ανάδυση του underground και τη πολιτικοποίηση της πρωτοπορίας στο λογοτεχνικό πεδίο και στα ρεύματα που διαμορφώθηκαν μετά τη δικτατορία. Η Έλενα Χαμαλίδη θα επικεντρωθεί στην μελέτη της για την «Ένωση τέχνης και ζωής» και τον μεταβατικό χαρακτήρα που είχε η Μεταπολίτευση για τη σύγχρονη τέχνη, καθώς και τις τάσεις που αναπτύχθηκαν την ίδια περίοδο, παρέχοντας μια ενδιαφέρουσα θεώρηση της καλλιτεχνικής οπτικής στην εξεταζόμενη περίοδο. Στη συνέχεια, ο Κώστας Καραβίδας θα παρουσιάσει τον λαϊκό πολιτισμό και τις αντιθετικές ερμηνείες του με αφορμή τις αναζητήσεις της λαϊκότητας και τις ιδεολογικές προεκτάσεις της σε δύο σημαντικά περιοδικά πολιτικού και πολιτισμικού χαρακτήρα, το ΑΝΤΙ και τον ΠΟΛΙΤΗ που αποτέλεσαν τις ιδεολογικές πλατφόρμες ανάπτυξης μεγάλου μέρους διανοούμενων της μεταπολιτευτικής περιόδου. Με τη τελευταία συνεισφορά για αυτή την ενότητα, ο Τρύφων Μπαμπίλης επιλέγει να προσεγγίσει ένα ιδιαίτερο θέμα ανθρωπολογικού και πολιτισμικού χαρακτήρα, αυτό της Μεταπολίτευσης και της σχέσης της με τον διεθνή καπιταλισμό μέσα από την μεγάλη εισαγωγή ουίσκι στη χώρα και τον καταλυτικό ρόλο που είχε στην ελληνική κουλτούρα.

Την προηγούμενη ενότητα διαδέχεται μια θεματική που επανέρχεται στο θέμα του τέλους της Μεταπολίτευσης και των διαφορετικών ερμηνειών που αναπτύχθηκαν. Η ενότητα με τίτλο Κρίση και Τέλος της Μεταπολίτευσης ξεκινάει με το κείμενο του κοινωνιολόγου Παναγή Παναγιωτόπουλου, στο οποίο χαρτογραφεί τη Μεταπολίτευση ως μια περίοδο  ομαλής και ασφαλής δημοκρατίας απέναντι σε μια περίοδο ανασφάλειας που την τοποθετεί μετά το 2010, με αφορμή τις έντονες πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές αναδιατάξεις που έλαβαν χώρα τα τελευταία χρόνια. Το διαδεχόμενο κείμενο είναι του Κωνσταντίνου Καλατζή και  έχει ως στόχο να προβάλει τους μηχανισμούς αντίστασης μέσα στο πλαίσιο του κοινωνικού φαντασιακού κατά τη περίοδο της κρίσης και το επιτυγχάνει αναδεικνύοντας παράλληλα την εικόνα που σχηματίζεται για το έθνος, το ενδεχόμενο αποικιοποίησης της χώρας και τις αντιστάσεις που δημιουργούνται απέναντι σε αυτό. Ως τελευταία προσθήκη στην ενότητα λειτουργεί το κείμενο του Κωστή Κορνέτη που επαναφέρει τη συγκριτική όψη της Μεταπολίτευσης στο προσκήνιο και εξετάζει τις περιπτώσεις της Ελλάδας της Ισπανίας και της Πορτογαλίας, στο επίπεδο των δημοκρατικών μεταβάσεων τους, στη διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης και στη δημόσια ιστορία των χωρών αυτών.

Ο συλλογικός τόμος ολοκληρώνεται με ένα επίμετρο στο οποίο συγκεντρώνονται απόψεις σχετικά με την ίδια τη φύση της Μεταπολίτευσης και τις προεκτάσεις που έχει για το μέλλον μια συζήτηση για το τέλος αυτής της περιόδου. Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς δίνει ένα πολύ σύντομο σχόλιο για τη μετάλλαξη της δημοκρατίας και για την εξάντληση της ιδέας της Μεταπολίτευσης, ενώ η Αθηνά Αθανασίου αμφισβητεί το υπάρχον νόημα της Μεταπολίτευσης και ασκεί μια αξιόλογη κριτική όχι μόνο στην ίδια τη περίοδο, αλλά και στο νόημα της. Σε ένα σύντομο σχόλιο σχετικά με το τέλος της μεταπολιτευτικής περιόδου θα αρκεστεί και ο Ηλίας Νικολακόπουλος, ενώ ο συνταγματολόγος Νίκος Αλιβιζάτος θα κάνει μια ανασκόπηση/αναπόληση της Μεταπολίτευσης από την συνταγματική και θεσμική σκοπιά. Τέλος, ο Γεράσιμος Μοσχονάς θα επικεντρωθεί σε μια μικρή παράθεση της επικαιρότητας και της ήττας των αξιών της Μεταπολίτευσης και το νόημα αυτών στην Ελλάδα της κρίσης.

Αν θα μπορούσαμε να πούμε δύο λόγια για τον συλλογικό τόμο είναι πως προσφέρει μια πολύ σημαντική περιοδολόγηση της Μεταπολίτευσης και του πολύπλευρου χαρακτήρα αυτής της περιόδου. Οι διαφορετικές αναλύσεις που παρουσιάζονται αποτελούν πολύτιμο εργαλείο για μελετητές όχι μόνο της συγκεκριμένης περιόδου, αλλά και για όσους θέλουν να διεισδύσουν σε βάθος στις γενεσιουργούς αιτίες της παρούσας κρίσης και ειδικότερα στις κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις της. Τα ευρήματα αυτού του τόμου καταφέρνουν να κινήσουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη από τους πιο απαιτητικούς μέχρι και αυτούς που έρχονται πρώτη φορά σε επαφή με την εξέταση της μεταπολιτευτικής περιόδου.