Η υπευθυνότητα του κυρίαρχου λόγου και το φάντασμα του λαϊκισμού

Του Αντώνη Γαλανόπουλου

Η συζήτηση γύρω από τον λαϊκισμό γνωρίζει μια νέα έξαρση στην Ελλάδα τα τελευταία πέντε χρόνια. Οι επιπτώσεις της κρίσης στο πολιτικό επίπεδο μπορεί να πει κανείς ότι επανέφεραν στο κέντρο του ενδιαφέροντος τον λαϊκισμό, για δεύτερη φορά μετά την Μεταπολίτευση, τόσο ως καθημερινή πολιτική έννοια όσο και ως αναλυτική κατηγορία. Η καθημερινή, κοινή χρήση του όρου μετατρέπει τον λαϊκισμό σε ηθική κατηγορία στιγματισμού πολιτικών αντιλήψεων και πρακτικών. Ειδικότερα στη χώρα μας, ο κυρίαρχος αντιλαϊκιστικός λόγος παρουσίασε τον λαϊκισμό ως γεννήτορα των περισσότερων δεινών που αντιμετωπίζει η χώρα [1]. O λαϊκισμός στην Ελλάδα δαιμονοποιείται από τα κυρίαρχα ΜΜΕ, τα παραδοσιακά κόμματα και μερίδα ακαδημαϊκών. Παρουσιάζεται ως το αντίπαλον δέος, ως απειλή και ως φόβητρο. 

Για να πραγματωθεί αυτό χρησιμοποιούνται συχνά ζεύγη αντιθετικών όρων με τον λαϊκισμό να σηματοδοτεί το αρνητικό και έναν άλλον όρο να σηματοδοτεί το θετικό. Το ζεύγος λαϊκισμός-υπευθυνότητα είναι το πλέον κοινό. Ενώ στις δυο κατηγορίες αυτού του ζεύγους εμπίπτουν εντελώς διαφορετικά πρόσωπα, κόμματα, φαινόμενα ανάλογα με τις στοχεύσεις του υποκειμένου που επιχειρεί την κατηγοριοποίηση. Για παράδειγμα, το 2010, ο Ανδρέας Πανταζόπουλος [2] σε άρθρο του με τίτλο «Ανάμεσα στον λαϊκισμό και στην υπευθυνότητα» αναφέρεται στις δυο «ψυχές» της Νέας Δημοκρατίας εκείνης της περιόδου. Από την μια, ο λαϊκισμός του Σαμαρά και από την άλλη η υπευθυνότητα της Μπακογιάννη. 

Το 2011 ο Κωστής Χατζηδάκης στο άρθρο του με τίτλο «Επι-στροφή στην υπευθυνότητα, αντιμετώπιση του λαϊκισμού και του κρατισμού» [3] ισχυρίζεται πως το πρόβλημα της Ελλάδας προκαλείται από τους δυο ιούς του κρατισμού και του λαϊκισμού. Ο λαϊκισμός εδώ παρουσιάζεται ως το αντίθετο της αλήθειας: «Επειδή το πρόβλημα της Ελλάδας κατά το ήμισυ συνδέεται με το λαϊκισμό, αυτό που απαιτείται πρώτα απ’ όλα είναι η αλήθεια». 

Ως υπεύθυνη πολιτική δύναμη παρουσιάστηκε και η Δημοκρατική Αριστερά. Εδώ η έννοια της ευθύνης και της υπευθυνότητας ήταν πυρηνικό στοιχείο της ταυτότητας του κόμματος. Ενώ και ο αντιλαϊκισμός του κόμματος διαπερνά όλη την πορεία του, διαδραματίζοντας καθοριστικό ρόλο στη δόμηση της ταυτότητας του κόμματος. Χαρακτηριστικά, με τη φράση «Είμαστε εδώ για να αλλάξουμε τη χώρα με ευθύνη και σταθερότητα, χωρίς λαϊκισμό» ξεκίνησε την κεντρική προεκλογική του ομιλία στις 20 Μαΐου ο Φώτης Κουβέλης. Ο λαϊκισμός στον πολιτικό λόγο της Δημοκρατικής Αριστεράς έχει ένα βαρύ αρνητικό φορτίο και συνδέεται με πλήθος αρνητικών συνδηλώσεων. Ο λαϊκισμός παρουσιάζεται ως αναχρονιστικός, παρωχημένος, ξεπερασμένος, ανορθολογικός και απολίτικος [4]. 

Η αντίστιξη λαϊκισμού και υπευθυνότητας κυριάρχησε εκτός από τη ΔΗΜΑΡ, συνολικά στην Κεντροαριστερά και στη συζήτηση περί δημιουργίας ενός ενιαίου τρίτου πόλου. Για παράδειγμα, ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, Ευάγγελος Βενιζέλος, δήλωσε τον Ιούλιο του 2014: «Δεν χωράει φεστιβάλ δημαγωγίας και λαϊκισμού, ψευδαισθήσεων και υποσχέσεων. Δεν μασάει κανείς πια. Είναι σημαντικό για την Κεντροαριστερά της ευθύνης να λέει ότι η χώρα πρέπει να προχωρήσει σταθερά και να μη διακυβευθεί η πορεία της για λόγους τεχνητούς, δήθεν θεσμικούς; Είναι σημαντικό για την κεντροαριστερά της ευθύνης να λέει ότι οι πολιτικές δυνάμεις έχουν την υποχρέωση να συμπράξουν, να συναινέσουν ώστε να εκλεγεί Πρόεδρος της Δημοκρατίας ικανός να ενώσει τη χώρα, έτσι ώστε και η Βουλή να μη διαλυθεί και η χώρα να μη διακόψει την πορεία της στην τελική φάση για την έξοδο από την κρίση;» [5]. 

Το ίδιο ακριβώς ζεύγος χρησιμοποιείται όμως και από τεχνοκράτες Υπουργούς της κυβέρνησης αλλά και από τον ίδιο τον Πρωθυπουργό. Στις 10 Σεπτεμβρίου, σε συζήτηση στη Βουλή για τον ΕΝΦΙΑ, ο Υπουργός Οικονομικών Γκίκας Χαρδούβελης ανέφερε «Είναι πεποίθησή μου ότι κάνουμε το σωστό και αναγκαίο για τη χώρα. Μας διακρίνει η υπευθυνότητα και όχι ο λαϊκισμός και η παροχολογία, που δεν απαντά στο ερώτημα πού θα βρεθούν οι πόροι» [6] ενώ ο πρωθυπουργός σε ομιλία του στην Κοινοβουλευτική ομάδα της ΝΔ στις 30 Ιανουαρίου 2014 δήλωνε «Ο ελληνικός λαός είναι πονεμένος αλλά είναι και ώριμος. Ξέρει να ξεχωρίζει την υπευθυνότητα από το φθηνό λαϊκισμό. Το αποτέλεσμα θα αιφνιδιάσει πολλούς. Γυρίζουμε σελίδα για τη νέα Ελλάδα. Ό,τι οραματιζόμαστε θα τα καταφέρουμε». [7] 

Λόγος και ανταγωνισμός 

Με αυτά τα πολύ λίγα αλλά απολύτως ενδεικτικά παραδείγματα, βλέπουμε ότι ο λαϊκισμός περιγράφεται ως καθαρή αρνητικότητα. Στον κυρίαρχο λόγο ο λαϊκισμός ισούται -μεταξύ άλλων- με το πελατειακό κράτος, την παροχολογία, τη δημαγωγία, την ψηφοθηρία, τις κραυγές, τον κρατισμό, την άρνηση μεταρρυθμίσεων, την ανευθυνότητα και την υποσχεσεολογία. Αντιστοίχως το σημαίνον της υπευθυνότητας και της ευθύνης αναδεικνύεται σε κενό σημαίνον. Χρησιμοποιείται από όλους απέναντι στον λαϊκισμό, χωρίς συγκεκριμένο νόημα. Το εκάστοτε υποκείμενο επικαλείται την υπευθυνότητα για να διακρίνει εαυτόν από τον λαϊκισμό που όρισε ως το υπέρτατο Κακό και για να προσδώσει μια υπερβατική αξία στις απόψεις και τα επιχειρήματά του. Πολύ σημαντικό σημείο που πρέπει να τονιστεί είναι ότι στις περιπτώσεις που αναφέραμε νωρίτερα -αλλά είναι βέβαιο και σε πολλές άλλες- η ευθύνη και η υπευθυνότητα χρησιμοποιούνται για να νομιμοποιήσουν την αποδοχή και την εφαρμογή του μνημονιακού μονοδρόμου. 

Ένας πολιτικός λόγος που επιχειρεί να πείσει, να γίνει ηγεμονικός απαιτεί την κατασκευή ενός εχθρού. Για τον κυρίαρχο λόγο της εποχής μας ο λαϊκισμός διαδραματίζει ακριβώς αυτόν τον ρόλο. Σε πρόσφατη συνέντευξή του στην Εφημερίδα των Συντακτών, ο καθηγητής Φιλίπ Μαρλιέρ [8] δήλωνε σχετικά: « ο όρος «λαϊκισμός» χρησιμοποιείται από τα κυρίαρχα ΜΜΕ, από τους δεξιούς σοσιαλδημοκράτες και τους δεξιούς, προκειμένου να δυσφημίσουν ανθρώπους της Αριστεράς, οι οποίοι αμφισβητούν κάποιες πολιτικές και θεσμούς με τους οποίους συμφωνούν οι ίδιοι». 

Ο λαϊκισμός ως μορφή λόγου 

Όμως, αυτό το εγχείρημα του κυρίαρχου λόγου παρουσιάζει από θεωρητικής άποψης ένα αδύνατο σημείο. Στην πραγματικότητα, ο λαϊκισμός -όπως νοείται από τον κυρίαρχο λόγο- δεν υπάρχει. Ο λαϊκισμός δεν είναι ένα συγκεκριμένο πολιτικό ή κοινωνικό φαινόμενο, δεν αποτελεί πολιτική κατεύθυνση, δεν σηματοδοτεί έναν πολιτικό ή ιδεολογικό προσανατολισμό. Ο Ernesto Laclau, ο γνωστότερος μελετητής και θεωρητικός του λαϊκισμού, έχει εισηγηθεί την προσέγγιση του λαϊκισμού ως μορφή λόγου (discourse). Σύμφωνα με τον ίδιο, ο λαϊκισμός δεν ορίζει την πρακτική πολιτική των οργανώσεων αλλά αποτελεί τον τρόπο συνάρθρωσης των αιτημάτων τους, όποια κι αν είναι αυτά [9]. 

Ο λαϊκισμός από μόνος του δεν είναι κακός ή καλός. Ο λαϊκισμός είναι ένας ουδέτερος όρος. Το κατά πόσον θα είναι αντιδραστικός ή προοδευτικός, εξαρτάται από το περιεχόμενο των αιτημάτων του και όχι από την δομή του, η οποία είναι κοινή σε κάθε «λαϊκισμό». 

Η αποκατάσταση του λαϊκισμού 

Εξαιτίας τόσο της σημασίας που έχει αποκτήσει η συζήτηση για τον λαϊκισμό στις μέρες μας όσο και της συστηματικά στρεβλής και παραπλανητικής χρήσης του στην καθημερινή πολιτική αντιπαράθεση, καθίσταται αναγκαίο ένα εγχείρημα αποκατάστασης της έννοιας του λαϊκισμού. Δεν εισηγούμαι, φυσικά την αντιμετώπισή του λαϊκισμού per se ως κάτι θετικό, δημιουργικό, ακίνδυνο, ελπιδοφόρο. Εισηγούμαι την προσέγγισή του ως αυτό που είναι, μια μορφή λόγου, ένας τρόπος συνάρθρωσης αιτημάτων. Για το σκοπό αυτό απαιτείται μια συγκροτημένη δουλειά και παρέμβαση πολιτικών επιστημόνων και θεωρητικών. Πρέπει να απελευθερώσουμε τον λαϊκισμό από τα δεσμά της στρέβλωσης και της μικροπολιτικής. Είναι ένα απαραίτητο βήμα για να βελτιώσουμε την ποιότητα του δημόσιου διαλόγου στη χώρα. Κι αν απελευθερώσουμε τον λαϊκισμό, μας περιμένει η πρόοδος, η μεταρρύθμιση και τόσες άλλες λέξεις ακόμα. 

Σημειώσεις: 

[1].Νικόλας Σεβαστάκης, 2012, Σύγχρονος αντιλαϊκισμός, στο Νικόλας Σεβαστάκης και Γιάννης Σταυρακάκης, 2012, Λαϊκισμός, Αντιλαϊκισμός και κρίση, Αθήνα: Εκδόσεις Νεφέλη, σελ. 15 

[2].Ανδρέας Πανταζόπουλος, 2010, Ανάμεσα στον λαϊκισμό και στην υπευθυνότητα, Το Βήμα http://www.tovima.gr/ opinions/artide/?aid=343940i 

[3].Κωστής Χατζηδάκης, 2011, Επι-στροφή στην υπευθυνότητα, αντιμετώπιση του λαϊκισμού και του κρατισμού, Εκλογικά http: //www. eklogika.gr/articles/580, 

[4].Αντώνης Γαλανόπουλος, ΔΗΜΑΡ: Από την ευθύνη στην κατάρρευση, Unfollow, τ. 32, σελ. 34-39 Αντώνης Γαλανόπουλος, Δημοκρατική Αριστερά: Η «Αριστερά της ευθύνης» απέναντι στον λαϊκισμό, Εισήγηση στην Διημερίδα του Δικτύου Ανάλυσης Πολιτικού Λόγου «Λόγοι της κρίσης». 

[5].Ευ. Βενιζέλος: Στόχος ο τρίτος πόλος και εκλογικά για την «Ελιά» http://www.naftemporiki.gr/story/828154/eu-benizelos- stoxos-o-tritos-polos-kai-eklogika-gia-tin-elia, 

[6].Εισήγηση του Υπουργού Οικονομικών, Γκίκα Χαρδούβελη, στη Βουλή, για την τροπολογία για τον ΕΝΦΙΑ http:// www.minfin.gr/portal/el/resource/content0bject/id/d0f6d8c9-fef7-4317-8af4-5570c3218709

[7]. Ομιλία του Πρωθυπουργού κ. Αντώνη Σαμαρά, στην Κοινοβουλευτική Ομάδα της Νέας Δημοκρατίας (30/01/2014) http:// www.primeminister.gov.gr/2014/01/30/12580

[8]. Φιλίπ Μαρλιέρ: Ο ΣΥΡΙΖΑ γεμίζει το κενό που άφησε το ΠΑΣΟΚ. Εφημερίδα των Συντακτών, http://www.efsyn.gr/? p=198405”. 

[9].Ερνέστο Λακλάου, 2010, Τι σημασία έχει το όνομα;, Σύγχρονα Θέματα, τ. 110, σελ. 70-79