Ποιος μπορεί να ελέγξει την καπιταλιστική παγκόσμια τάξη μετά την εποχή της υπερδύναμης;
Του Slavoj Zizek
Το να ξέρεις μια κοινωνία δεν σημαίνει μόνο να ξέρεις τους ρητούς νόμους της. Πρέπει κανείς να γνωρίζει επίσης και πώς να τους εφαρμόζει: πότε να τους χρησιμοποιεί, πότε να τους παραβιάζει, πότε να απορρίπτει μια επιλογή που προσφέρεται και πότε είμαστε πραγματικά υποχρεωμένοι να κάνουμε κάτι, αλλά πρέπει να προσποιούμαστε ότι το κάνουμε ελεύθερη επιλογή. Σκεφτείτε το παράδοξο, για παράδειγμα, των προσφορών που εξ αρχής προορίζονται να απορριφθούν. Όταν προσκαλούμε σε ένα εστιατόριο από ένα πλούσιο θείο, και οι δύο ξέρουμε ότι θα πληρώσει το λογαριασμό, αλλά παρ’ όλα αυτά πρέπει να επιμείνω ελαφρά να τον μοιραστούμε -φανταστείτε την έκπληξή μου, αν ο θείος μου έλεγε απλά: «Εντάξει, λοιπόν, πλήρωσέ τον!".
Υπήρχε ένα παρόμοιο πρόβλημα κατά τη διάρκεια των χαοτικών μετα-σοβιετικών χρόνων της εξουσίας του Γιέλτσιν στη Ρωσία. Παρά το γεγονός ότι οι νομικοί κανόνες ήταν γνωστοί, και σε μεγάλο βαθμό ήταν οι ίδιοι με την Σοβιετική Ένωση, το περίπλοκο δίκτυο των σιωπηρών, άγραφων κανόνων, που διατηρούσε το σύνολο του κοινωνικού οικοδομήματος, αποσυντίθετο. Στη Σοβιετική Ένωση, αν ήθελες καλύτερη θεραπεία στο νοσοκομείο, ας πούμε, ή ένα νέο διαμέρισμα, εάν είχες μια καταγγελία κατά των αρχών, αν είχες κληθεί στο δικαστήριο ή αν ήθελες το παιδί σου να γίνει αποδεκτό σε μια κορυφαία σχολή, ήξερες τους σιωπηρούς κανόνες. Ήξερες σε ποιόν να απευθυνθείς ή ποιόν να δωροδοκήσεις, και τι θα μπορούσες ή δεν μπορούσες να κάνεις. Μετά την κατάρρευση της σοβιετικής εξουσίας, μια από τις πιο απογοητευτικές πτυχές της καθημερινής ζωής για τους απλούς ανθρώπους ήταν ότι αυτοί οι άγραφοι κανόνες έγιναν υπερβολικά θολοί. Οι άνθρωποι απλά δεν ήξεραν πώς να αντιδράσουν, πώς να σχετίζονται με τους ρητούς νομικούς κανονισμούς, τι θα μπορούσε να αγνοηθεί , και που έπιανε η δωροδοκία. (Μία από τις λειτουργίες του οργανωμένου εγκλήματος ήταν να παρέχει ένα είδος υποκατάστατου της νομιμότητας. Εάν είχες μια μικρή επιχείρηση και ο πελάτης σου χρωστούσε χρήματα, στρεφόσουν στο προστάτη σου από τη μαφία, ο οποίος αντιμετώπιζε το πρόβλημα, δεδομένου ότι το νομικό σύστημα του κράτους ήταν αναποτελεσματικό). Η σταθεροποίηση της κοινωνίας υπό την εξουσία του Πούτιν οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη νέο-εγκαθιδρυμένη διαφάνεια αυτών των άγραφων κανόνων. Τώρα, για άλλη μια φορά, ως επί το πλείστον οι άνθρωποι κατανοούν το πολύπλοκο πλέγμα των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων .
Στη διεθνή πολιτική, δεν έχουμε φτάσει ακόμα σε αυτό το στάδιο. Πίσω στη δεκαετία του 1990, μια σιωπηλή συμφωνία ρύθμιζε τη σχέση μεταξύ των μεγάλων δυτικών δυνάμεων και της Ρωσίας. Τα δυτικά κράτη αντιμετώπιζαν τη Ρωσία ως μεγάλη δύναμη υπό την προϋπόθεση ότι η Ρωσία δεν θα ενεργούσε ως τέτοια. Αλλά τι θα συμβεί εάν το πρόσωπο στο οποίο γίνεται η προσφορά που προορίζεται να απορριφθεί, τελικά την αποδεχθεί; Τι θα συμβεί αν η Ρωσία αρχίσει να ενεργεί ως μια μεγάλη δύναμη; Μια τέτοια κατάσταση είναι καταστροφική, απειλεί ολόκληρη την υπάρχουσα δομή των σχέσεων -όπως συνέβη πριν από πέντε χρόνια στη Γεωργία. Κουρασμένη από το να αντιμετωπίζεται απλώς ως υπερδύναμη, η Ρωσία στην πραγματικότητα λειτούργησε ως τέτοια.
Πώς έγινε αυτό; Ο «αμερικανικός αιώνας» τελείωσε, και έχουμε εισέλθει σε μια περίοδο κατά την οποία έχουν σχηματιστεί πολλαπλά κέντρα του παγκόσμιου καπιταλισμού. Στις ΗΠΑ, την Ευρώπη, την Κίνα και ίσως τη Λατινική Αμερική, έχουν αναπτυχθεί καπιταλιστικά συστήματα με συγκεκριμένες κατευθύνσεις: οι ΗΠΑ αντιπροσωπεύουν τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό, η Ευρώπη ό, τι έχει απομείνει από το κράτος πρόνοιας, η Κίνα τον αυταρχικό καπιταλισμό, η Λατινική Αμερική τον λαϊκιστικό καπιταλισμό. Αφού η προσπάθεια των ΗΠΑ να επιβληθεί ως η μόνη υπερδύναμη –ένας παγκόσμιος αστυνομικός- απέτυχε, υπάρχει πλέον η ανάγκη να καθοριστούν οι κανόνες της αλληλεπίδρασης μεταξύ αυτών των τοπικών κέντρων όσον αφορά τα αντικρουόμενα συμφέροντά τους.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η εποχή μας είναι δυνητικά πιο επικίνδυνη από όσο φαίνεται. Κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου, οι κανόνες της διεθνούς συμπεριφοράς ήταν σαφείς, εγγυημένοι από τη λογική MAD-ness -αμοιβαία εξασφαλισμένη καταστροφή (mutually assured destruction)- των υπερδυνάμεων. Όταν η Σοβιετική Ένωση παραβίασε αυτούς τους άγραφους κανόνες με την εισβολή στο Αφγανιστάν, το πλήρωσε ακριβά. Ο πόλεμος στο Αφγανιστάν ήταν η αρχή του τέλους της. Σήμερα, οι παλιές και οι νέες υπερδυνάμεις δοκιμάζουν η μια την άλλη, προσπαθώντας να επιβάλουν τη δική τους εκδοχή των παγκόσμιων κανόνων, πειραματίζονται μέσω «αντιπροσώπων»- που είναι, βέβαια, άλλα μικρά έθνη και κράτη.
Ο Karl Popper εξήρε κάποτε τον επιστημονικό έλεγχο των υποθέσεων, λέγοντας ότι με αυτόν τον τρόπο αφήνουμε τις υποθέσεις μας να πεθάνουν αντί για εμάς. Στις σημερινή δοκιμές, τα μικρά κράτη πληγώνονται και τραυματίζονται αντί για τα μεγάλα- πρώτα η Γεωργία, τώρα η Ουκρανία. Παρά το γεγονός ότι τα επίσημα επιχειρήματα είναι ιδιαίτερα ηθικά και περιστρέφονται γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις ελευθερίες, η φύση του παιχνιδιού είναι σαφής. Τα γεγονότα στην Ουκρανία φαίνονται σαν το δεύτερο μέρος της κρίσης στη Γεωργία- το επόμενο στάδιο της γεωπολιτικής πάλης για τον έλεγχο σε έναν μη ρυθμισμένο, πολυκεντρικό κόσμο.
Είναι σίγουρα η στιγμή να διδάξουμε στις υπερδυνάμεις, παλιές και νέες, τρόπους, αλλά ποιος θα το κάνει; Προφανώς, μόνο μια διακρατική οντότητα μπορεί να τα καταφέρει. Περισσότερα από 200 χρόνια πριν, ο Immanuel Kant είδε την ανάγκη για μια διακρατική έννομη τάξη θεμελιωμένη στην εμφάνιση της παγκόσμιας κοινωνίας. Στο έργο του για διαρκή ειρήνη, έγραψε: «Δεδομένου ότι η στενότερη ή ευρύτερη κοινότητα των λαών της γης έχει αναπτυχθεί μέχρι σήμερα, η παραβίαση των δικαιωμάτων σε ένα μέρος γίνεται αισθητή σε όλο τον κόσμο, η ιδέα ενός δικαίου παγκόσμιας ιθαγένειας δεν είναι στομφώδης ή υπερβολική ιδέα».
Αυτό, όμως , μας φέρνει μπροστά σε αυτό που είναι αναμφισβήτητα η «κύρια αντίφαση» της νέας παγκόσμιας τάξης (αν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτό το παλιό Μαοϊκό όρο): η αδυναμία δημιουργίας μιας παγκόσμιας πολιτικής τάξης που θα ανταποκρίνεται στην παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία.
Τι θα συμβεί αν, για διαρθρωτικούς λόγους, και όχι μόνο λόγω των εμπειρικών περιορισμών, δεν μπορεί να υπάρξει μια παγκόσμια δημοκρατία ή μια αντιπροσωπευτική παγκόσμια διακυβέρνηση; Τι θα συμβεί αν η παγκόσμια οικονομία της αγοράς δεν μπορεί να οργανωθεί άμεσα ως μια παγκόσμια φιλελεύθερη δημοκρατία με παγκόσμιες εκλογές;
Σήμερα, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, πληρώνουμε το τίμημα για αυτή την «κύρια αντίθεση». Στην πολιτική, οι μακραίωνες καθηλώσεις, και οι ιδιαίτερες, ουσιώδεις εθνικές, θρησκευτικές και πολιτιστικές ταυτότητες, έχουν επιστρέψει με εκδικητικότητα. Η κατάστασή μας σήμερα ορίζεται από αυτή την ένταση: η παγκόσμια ελεύθερη κυκλοφορία των εμπορευμάτων συνοδεύεται από αυξανόμενους διαχωρισμούς στην κοινωνική σφαίρα. Από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και την άνοδο της παγκόσμιας αγοράς, νέα τείχη έχουν αρχίσει να αναδύονται παντού, διαχωρίζοντας τους λαούς και τους πολιτισμούς τους. Ίσως η ίδια η επιβίωση της ανθρωπότητας εξαρτάται από την επίλυση αυτής της έντασης.
Υπήρχε ένα παρόμοιο πρόβλημα κατά τη διάρκεια των χαοτικών μετα-σοβιετικών χρόνων της εξουσίας του Γιέλτσιν στη Ρωσία. Παρά το γεγονός ότι οι νομικοί κανόνες ήταν γνωστοί, και σε μεγάλο βαθμό ήταν οι ίδιοι με την Σοβιετική Ένωση, το περίπλοκο δίκτυο των σιωπηρών, άγραφων κανόνων, που διατηρούσε το σύνολο του κοινωνικού οικοδομήματος, αποσυντίθετο. Στη Σοβιετική Ένωση, αν ήθελες καλύτερη θεραπεία στο νοσοκομείο, ας πούμε, ή ένα νέο διαμέρισμα, εάν είχες μια καταγγελία κατά των αρχών, αν είχες κληθεί στο δικαστήριο ή αν ήθελες το παιδί σου να γίνει αποδεκτό σε μια κορυφαία σχολή, ήξερες τους σιωπηρούς κανόνες. Ήξερες σε ποιόν να απευθυνθείς ή ποιόν να δωροδοκήσεις, και τι θα μπορούσες ή δεν μπορούσες να κάνεις. Μετά την κατάρρευση της σοβιετικής εξουσίας, μια από τις πιο απογοητευτικές πτυχές της καθημερινής ζωής για τους απλούς ανθρώπους ήταν ότι αυτοί οι άγραφοι κανόνες έγιναν υπερβολικά θολοί. Οι άνθρωποι απλά δεν ήξεραν πώς να αντιδράσουν, πώς να σχετίζονται με τους ρητούς νομικούς κανονισμούς, τι θα μπορούσε να αγνοηθεί , και που έπιανε η δωροδοκία. (Μία από τις λειτουργίες του οργανωμένου εγκλήματος ήταν να παρέχει ένα είδος υποκατάστατου της νομιμότητας. Εάν είχες μια μικρή επιχείρηση και ο πελάτης σου χρωστούσε χρήματα, στρεφόσουν στο προστάτη σου από τη μαφία, ο οποίος αντιμετώπιζε το πρόβλημα, δεδομένου ότι το νομικό σύστημα του κράτους ήταν αναποτελεσματικό). Η σταθεροποίηση της κοινωνίας υπό την εξουσία του Πούτιν οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη νέο-εγκαθιδρυμένη διαφάνεια αυτών των άγραφων κανόνων. Τώρα, για άλλη μια φορά, ως επί το πλείστον οι άνθρωποι κατανοούν το πολύπλοκο πλέγμα των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων .
Στη διεθνή πολιτική, δεν έχουμε φτάσει ακόμα σε αυτό το στάδιο. Πίσω στη δεκαετία του 1990, μια σιωπηλή συμφωνία ρύθμιζε τη σχέση μεταξύ των μεγάλων δυτικών δυνάμεων και της Ρωσίας. Τα δυτικά κράτη αντιμετώπιζαν τη Ρωσία ως μεγάλη δύναμη υπό την προϋπόθεση ότι η Ρωσία δεν θα ενεργούσε ως τέτοια. Αλλά τι θα συμβεί εάν το πρόσωπο στο οποίο γίνεται η προσφορά που προορίζεται να απορριφθεί, τελικά την αποδεχθεί; Τι θα συμβεί αν η Ρωσία αρχίσει να ενεργεί ως μια μεγάλη δύναμη; Μια τέτοια κατάσταση είναι καταστροφική, απειλεί ολόκληρη την υπάρχουσα δομή των σχέσεων -όπως συνέβη πριν από πέντε χρόνια στη Γεωργία. Κουρασμένη από το να αντιμετωπίζεται απλώς ως υπερδύναμη, η Ρωσία στην πραγματικότητα λειτούργησε ως τέτοια.
Πώς έγινε αυτό; Ο «αμερικανικός αιώνας» τελείωσε, και έχουμε εισέλθει σε μια περίοδο κατά την οποία έχουν σχηματιστεί πολλαπλά κέντρα του παγκόσμιου καπιταλισμού. Στις ΗΠΑ, την Ευρώπη, την Κίνα και ίσως τη Λατινική Αμερική, έχουν αναπτυχθεί καπιταλιστικά συστήματα με συγκεκριμένες κατευθύνσεις: οι ΗΠΑ αντιπροσωπεύουν τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό, η Ευρώπη ό, τι έχει απομείνει από το κράτος πρόνοιας, η Κίνα τον αυταρχικό καπιταλισμό, η Λατινική Αμερική τον λαϊκιστικό καπιταλισμό. Αφού η προσπάθεια των ΗΠΑ να επιβληθεί ως η μόνη υπερδύναμη –ένας παγκόσμιος αστυνομικός- απέτυχε, υπάρχει πλέον η ανάγκη να καθοριστούν οι κανόνες της αλληλεπίδρασης μεταξύ αυτών των τοπικών κέντρων όσον αφορά τα αντικρουόμενα συμφέροντά τους.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η εποχή μας είναι δυνητικά πιο επικίνδυνη από όσο φαίνεται. Κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου, οι κανόνες της διεθνούς συμπεριφοράς ήταν σαφείς, εγγυημένοι από τη λογική MAD-ness -αμοιβαία εξασφαλισμένη καταστροφή (mutually assured destruction)- των υπερδυνάμεων. Όταν η Σοβιετική Ένωση παραβίασε αυτούς τους άγραφους κανόνες με την εισβολή στο Αφγανιστάν, το πλήρωσε ακριβά. Ο πόλεμος στο Αφγανιστάν ήταν η αρχή του τέλους της. Σήμερα, οι παλιές και οι νέες υπερδυνάμεις δοκιμάζουν η μια την άλλη, προσπαθώντας να επιβάλουν τη δική τους εκδοχή των παγκόσμιων κανόνων, πειραματίζονται μέσω «αντιπροσώπων»- που είναι, βέβαια, άλλα μικρά έθνη και κράτη.
Ο Karl Popper εξήρε κάποτε τον επιστημονικό έλεγχο των υποθέσεων, λέγοντας ότι με αυτόν τον τρόπο αφήνουμε τις υποθέσεις μας να πεθάνουν αντί για εμάς. Στις σημερινή δοκιμές, τα μικρά κράτη πληγώνονται και τραυματίζονται αντί για τα μεγάλα- πρώτα η Γεωργία, τώρα η Ουκρανία. Παρά το γεγονός ότι τα επίσημα επιχειρήματα είναι ιδιαίτερα ηθικά και περιστρέφονται γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις ελευθερίες, η φύση του παιχνιδιού είναι σαφής. Τα γεγονότα στην Ουκρανία φαίνονται σαν το δεύτερο μέρος της κρίσης στη Γεωργία- το επόμενο στάδιο της γεωπολιτικής πάλης για τον έλεγχο σε έναν μη ρυθμισμένο, πολυκεντρικό κόσμο.
Είναι σίγουρα η στιγμή να διδάξουμε στις υπερδυνάμεις, παλιές και νέες, τρόπους, αλλά ποιος θα το κάνει; Προφανώς, μόνο μια διακρατική οντότητα μπορεί να τα καταφέρει. Περισσότερα από 200 χρόνια πριν, ο Immanuel Kant είδε την ανάγκη για μια διακρατική έννομη τάξη θεμελιωμένη στην εμφάνιση της παγκόσμιας κοινωνίας. Στο έργο του για διαρκή ειρήνη, έγραψε: «Δεδομένου ότι η στενότερη ή ευρύτερη κοινότητα των λαών της γης έχει αναπτυχθεί μέχρι σήμερα, η παραβίαση των δικαιωμάτων σε ένα μέρος γίνεται αισθητή σε όλο τον κόσμο, η ιδέα ενός δικαίου παγκόσμιας ιθαγένειας δεν είναι στομφώδης ή υπερβολική ιδέα».
Αυτό, όμως , μας φέρνει μπροστά σε αυτό που είναι αναμφισβήτητα η «κύρια αντίφαση» της νέας παγκόσμιας τάξης (αν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτό το παλιό Μαοϊκό όρο): η αδυναμία δημιουργίας μιας παγκόσμιας πολιτικής τάξης που θα ανταποκρίνεται στην παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία.
Τι θα συμβεί αν, για διαρθρωτικούς λόγους, και όχι μόνο λόγω των εμπειρικών περιορισμών, δεν μπορεί να υπάρξει μια παγκόσμια δημοκρατία ή μια αντιπροσωπευτική παγκόσμια διακυβέρνηση; Τι θα συμβεί αν η παγκόσμια οικονομία της αγοράς δεν μπορεί να οργανωθεί άμεσα ως μια παγκόσμια φιλελεύθερη δημοκρατία με παγκόσμιες εκλογές;
Σήμερα, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, πληρώνουμε το τίμημα για αυτή την «κύρια αντίθεση». Στην πολιτική, οι μακραίωνες καθηλώσεις, και οι ιδιαίτερες, ουσιώδεις εθνικές, θρησκευτικές και πολιτιστικές ταυτότητες, έχουν επιστρέψει με εκδικητικότητα. Η κατάστασή μας σήμερα ορίζεται από αυτή την ένταση: η παγκόσμια ελεύθερη κυκλοφορία των εμπορευμάτων συνοδεύεται από αυξανόμενους διαχωρισμούς στην κοινωνική σφαίρα. Από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και την άνοδο της παγκόσμιας αγοράς, νέα τείχη έχουν αρχίσει να αναδύονται παντού, διαχωρίζοντας τους λαούς και τους πολιτισμούς τους. Ίσως η ίδια η επιβίωση της ανθρωπότητας εξαρτάται από την επίλυση αυτής της έντασης.
Μετάφραση: Αντώνης Γαλανόπουλος
Πηγή: Guardian
Πηγή: Guardian
Ποιος μπορεί να ελέγξει την καπιταλιστική παγκόσμια τάξη μετά την εποχή της υπερδύναμης;
Reviewed by Antonisgal
on
8:38:00 μ.μ.
Rating:
Reviewed by Antonisgal
on
8:38:00 μ.μ.
Rating:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου