Νορμπέρτο Μπόμπιο: Δεξιά και Αριστερά

Τα τελευταία χρόνια έχει ειπωθεί πολλές φορές, μέχρις σημείου να θεωρείται πια κοινός τόπος, ότι η διάκριση μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς, που επί δύο αιώνες περίπου, από τη Γαλλική Επανάσταση και μετά χρησιμοποιήθηκε για να διαιρέσει τον πολιτικό κόσμο σε δυο αντίπαλα στρατόπεδα, δεν έχει πια λόγο να χρησιμοποιείται. Η διάκριση δεν έχει πια καμία αξία, ούτε ευρετική ούτε ταξινομητική ούτε, ακόμη λιγότερο, αξιολογική.

Οι πρώτες αμφιβολίες για την εξαφάνιση της διάκρισης θεωρείται συχνά ότι έχουν ως βάση και αφετηρία τη λεγόμενη κρίση των ιδεολογιών. Εύκολα θα μπορούσε να αντιτάξει κανείς ότι οι ιδεολογίες δε έχουν εξαφανιστεί διόλου, αντιθέτως μάλιστα σήμερα είναι πιο ζωντανές από ποτέ. Εξάλλου, δεν υπάρχει μεγαλύτερο ιδεολόγημα από την αποδοχή της κρίσης των ιδεολογιών.

Σε ένα κόσμο όπως ο κόσμος της πολιτικής, που συγκροτείται κατά κύριο λόγο από σχέσεις ανταγωνισμού μεταξύ αντίθετων μερών, ο φυσικότερος, ο απλούστερος και ο πιο κοινός τρόπος για να απεικονισθούν αυτές οι σχέσεις είναι είτε μια δυάδα είτε μια διχοτομία. Εάν, παρά τις επανειλημμένες αμφισβητήσεις, η διάκριση μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς εξακολουθεί να χρησιμοποιείται, το πρόβλημα αλλάζει μορφή: δεν αφορά πλέον την προσπάθεια να αποδειχθεί ότι η διάκριση είναι νόμιμη, αλλά την εξέταση των κριτηρίων προς νομιμοποίησή της.

Ο Dino Confranscesco υποστήριζε ότι: «Η απελευθέρωση του ανθρώπου από την άδικη και καταπιεστική εξουσία παραμένει ο σκληρός πυρήνας της Αριστεράς ως «κατηγορίας της πολιτικής» και είναι σε θέση να αντισταθεί σε κάθε διαδικασία απομυθοποίησης». Ο Marco Revelli, αφού πρώτα πρότεινε πέντε κριτήρια διάκρισης μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς –με βάση το χρόνο (πρόοδος-συντήρηση), το χώρο (ισότητα-ανισότητα), τα υποκείμενα (αυτοκαθορισμός-ετεροκαθορισμός), τη λειτουργία (ανώτερες τάξεις-κατώτερες τάξεις), και το μοντέλο της γνώσης (εκλογίκευση-άρνηση της εκλογικευσης)- και αφού παρατήρησε ότι η σύγκλιση αυτών των στοιχείων εμφανίστηκε σε πολύ σπάνιες μόνο περιπτώσεις, φαίνεται τελικά να δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο κριτήριο ισότητας-ανισότητας, το οποίο θεωρεί «δημιουργό των άλλων». Ως δημιουργική αρχή η ισότητας είναι το μοναδικό κριτήριο που αντέχει στη φθορά του χρόνου. Προκύπτει έτσι ότι το κριτήριο που υιοθετήθηκε πιο συχνά για το διαχωρισμό της Δεξιάς από την Αριστερά είναι ή διαφορετική στάση που επιλέγει ο κοινωνικός άνθρωπος έναντι του ιδεώδους της ισότητας.

Κανένα σχέδιο ανακατανομής αγαθών ή βαρών δεν μπορεί να αποφύγει να απαντήσει σε τρία ερωτήματα: «ισότητα ναι, αλλά μεταξύ ποιών, σε τι πράγμα, με βάση ποιο κριτήριο;». Στη τελική φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας, σύμφωνα με τον Μαρξ, θα έπρεπε να ισχύει το κριτήριο «σε καθέναν αναλόγως των αναγκών του», κριτήριο που βασίζεται στην άποψη ότι αυτό που περισσότερο εξομοιώνει τους ανθρώπους είναι οι ανάγκες που έχουν.

Όταν λέγεται ότι η Αριστερά τείνει προς την ισότητα, αυτό δεν σημαίνει καθόλου ότι για να είναι κανείς αριστερός οφείλει να διακηρύσσει την αρχή ότι όλοι οι άνθρωποι πρέπει να είναι ίσοι σε όλα, ανεξαρτήτως οποιουδήποτε διαφοροποιητικού κριτηρίου. Η διακήρυξη αυτή θα αποτελούσε μια απλή εκδήλωση προθέσεων στις οποίες δεν φαίνεται ότι μπορεί να αποδοθεί λογικό νόημα. Το να πει κανείς ότι η Αριστερά τείνει προς την ισότητα, δεν σημαίνει ότι είναι και εξισωτική.

Ο οπαδός της ισότητας ξεκινά από την πεποίθηση ότι το μεγαλύτερο μέρος των ανισοτήτων είναι κοινωνικές και ως τέτοιες εξαλείψιμες. Ο οπαδός της ανισότητας ξεκινά από την αντίθετη πεποίθηση, ότι, δηλαδή, οι ανισότητες είναι φυσικές και, ως τέτοιες, μη εξαλείψιμες. Ο τεχνητός χαρακτήρας της Αριστεράς δεν υποχωρεί ούτε μπροστά στις διάφορες φυσικές ανισότητες. Πλάι στη σκληρότητα της φύσης υπάρχει και η σκληρότητα της κοινωνίας. Αλλά οι οπαδοί της Αριστεράς έχουν γενικώς την τάση να θεωρούν ότι ο άνθρωπος είναι ικανός να τις διορθώσει αμφότερες. Οπαδός της ισότητας είναι όποιος έχει την τάση να μειώνει τις διαφορές, οπαδός της ανισότητας είναι όποιος έχει την τάση να τις τονίζει.

Μια από τις πιο θεαματικές κατακτήσεις των σοσιαλιστικών κινημάτων, που εδώ και έναν αιώνα ταυτίστηκαν με την Αριστερά, είναι η αναγνώριση των κοινωνικών δικαιωμάτων δίπλα στα ατομικά. Ο λόγος ύπαρξης κοινωνικών δικαιωμάτων, όπως το δικαίωμα στην εκπαίδευση, το δικαίωμα στην υγεία, το δικαίωμα στην εργασία, είναι λόγος που σχετίζεται με την αναζήτηση της ισότητας.

Μια πολιτική ισότητας χαρακτηρίζεται από τη τάση να μετακινεί τα εμπόδια που καθιστούν τους ανθρώπους λιγότερο ίσους. Η μάχη για την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας, για την έστω και μη ολοκληρωτική συλλογική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, αποτέλεσε για την Αριστερά ανέκαθεν μάχη για την ισότητα, για τη μετακίνηση του βασικού εμποδίου στο δρόμο προς μια κοινωνία ισότητας. Ακόμα και η πολιτική κρατικοποιήσεων, που χαρακτήρισε επί μεγάλο χρονικό διάστημα την οικονομική πολιτική των σοσιαλιστικών κομμάτων, διενεργήθηκε στο όνομα ενός ιδεώδους της ισότητας.

Δεν έχω δυσκολία να παραδεχθώ ποιες και πόσες ήταν οι αρνητικές συνέπειες των τρόπων με τους οποίους έγινε προσπάθεια να πραγματοποιηθεί το ιδεώδες της ισότητας. Έκανα λόγο, σχετικά με αυτό το θέμα, για την «αναποδογυρισμένη ουτοπία», ως αποτέλεσμα της διαπίστωσης ότι μια μεγαλειώδης ουτοπία ισότητας, όπως η κομμουνιστική, γύρισε στο αντίθετό της με την πρώτη ιστορική προσπάθεια να πραγματωθεί.

Η ισότητα ως υπέρτατο αλλά και ως ύστατο ιδεώδες μια οργανωμένης, δίκαιης και ευτυχισμένης κοινωνίας, συνδυάζεται συνήθως με το ιδεώδες της ελευθερίας, που και αυτό θεωρείται υπέρτατο και ύστατο.

Συνεχίζουμε να έχουμε μπροστά στα μάτια μας την κοινωνία μέσα στην οποία ζούμε, όπου εξυμνούνται όλες οι ελευθερίες, και με ιδιαίτερη μάλιστα έμφαση η οικονομική ελευθερία, χωρίς κανείς να ασχολείται με τις ανισότητες που πηγάζουν από αυτήν την αντίληψη στις ίδιες τις χώρες μας και, ακόμα πιο εμφανώς, σε μακρινότερες χώρες.

Κανένα από τα δύο ιδεώδη δεν μπορεί να πραγματωθεί ως τις ακραίες συνέπειές του χωρίς να περιορίσει την πραγμάτωση του άλλου. Γενικώς, κάθε διεύρυνση της δημόσιας σφαίρας για λόγους ισότητας, δεδομένου ότι δεν μπορεί να επιβληθεί παρά μόνο εκ των άνω, περιορίζει την ελευθερία επιλογής στην ιδιωτική σφαίρα, στην οποία η ανισότητα είναι εγγενής, γιατί η ιδιωτική ελευθερία των πλουσίων είναι εξαιρετικά πιο ευρεία από την ιδιωτική ελευθερία των φτωχών. Η απώλεια ελευθερία πλήττει φυσικά περισσότερο τον πλούσιο παρά το φτωχό.  Το καθεστώς της άγριας ελευθερίας, που θα μπορούσε να οριστεί ως το καθεστώς εκείνο στο οποίο κανείς είναι τόσο πιο ελεύθερος όσο μεγαλύτερη είναι η εξουσία του, το καθεστώς της φύσης, που περιγράφτηκε από τον Χομπς και εξορθολογίστηκε από τον Σπινόζα, είναι ένα μόνιμο καθεστώς πολέμου των πάντων κατά των πάντων για την επιβίωση.

Μένει ακόμα να διευκρινισθεί η έννοια της έκφρασης «ίση ελευθερία», που χρησιμοποιείται σαν να ήταν σαφής, ενώ είναι γενική και αμφίσημη. Το να έχει κανείς ελευθερία ίση με την ελευθερία όλων των άλλων, σημαίνει όχι μόνον να έχει όλες τις χωριστές ελευθερίες που έχουν και οι άλλοι αλλά και να διαθέτει για καθεμία από αυτές την ίδια πιθανότητα απόλαυσης. Άλλο είναι το να απολαμβάνει κανείς αορίστως όλες τις ελευθερίες που απολαμβάνουν και οι άλλοι, και άλλο να απολαμβάνει καθεμιά ελευθερία με τον ίδιο τρόπο που την απολαμβάνουν και όλοι οι άλλοι.

Δίπλα στη δυάδα ισότητα-ανισότητα, πρέπει να τοποθετηθεί μια δυάδα όχι λιγότερο σημαντική από ιστορική άποψη: η δυάδα ελευθερία-εξουσία. Το κρίσιμο κριτήριο διάκρισης μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς είναι η διαφορετική εκτίμηση της ιδέας της ισότητας ενώ το κριτήριο διάκρισης τη μετριοπαθούς από την ακραία πτέρυγα είναι η διαφορετική στάση απέναντι στην ελευθερία. Το φάσμα μέσα στο οποίο κινούνται οι πολιτικές θεωρίες και τα κινήματα μπορεί να χωρισθεί επομένως σχηματικά σε τέσσερα μέρη (άκρα Αριστερά, κεντροαριστερά, κεντροδεξιά, άκρα Δεξιά). Προφανώς, η πραγματικότητα παρουσιάζει πολύ μεγαλύτερη ποικιλία από το ανωτέρω σχήμα που κατασκευάσθηκε βάσει δύο μόνο κριτηρίων, πρόκειται όμως για δύο κριτήρια, κατά τη γνώμη μου θεμελιώδη, που συνδυαζόμενα χρησιμεύουν στο σχεδιασμό ενός χάρτη ικανού να διασώσει την αμφισβητούμενη διάκριση μεταξύ Δεξιάς και Αριστεράς. 

*Το άρθρο αποτελεί σύνοψη του βιβλίου "Δεξιά και Αριστερά" του Ιταλού φιλοσόφου, το οποίο κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πόλις. Η ανάρτηση έγινε με αφορμή την επέτειο θανάτου του Νορμέρτο Μπόμπιο στις 9 Ιανουαρίου του 2004.