Η δύναμη της ιδεολογίας

Ο ραδιοφωνικός σταθμός «Στο Κόκκινο 105,5» παρουσιάζει στο φετινό ανανεωμένο πρόγραμμά του τη νέα εκπομπή «Θεωρία στον αέρα: Έννοιες –Ιδέες – Κριτική» με τη στήριξη του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς. Την εκπομπή οργανώνουν και συντονίζουν πανεπιστημιακοί, ερευνητές, άνθρωποι από τις τέχνες και τον πολιτισμό. Το θέμα της δεύτερης εκπομπής που μεταδόθηκε στις 5 Οκτωβρίου ήταν «Η δύναμη της ιδεολογίας» και στη συζήτηση συμμετείχαν ο Κύρκος Δοξιάδης, καθηγητής Κοινωνικής Θεωρίας στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ και ο Αριστείδης Μπαλτάς, ομότιμος καθηγητής στο Τμήμα Εφαρμοσμένων Μαθηματικών και Φυσικών Επιστημών του ΕΜΠ. Τη συζήτηση συντόνισε ο Μάκης Κουζέλης, καθηγητής Κοινωνικής Θεωρίας και Κοινωνιολογίας στο ΕΚΠΑ.

Η συζήτηση ξεκινά με τους δύο πανεπιστημιακούς να επιχειρούν να ορίσουν την έννοια της ιδεολογίας και να περιγράψουν κάποιες από τις πτυχές της. Σύμφωνα με τον Κύρκο Δοξιάδη, η ιδεολογία είναι ένας ιδιαίτερος τρόπος άσκησης της εξουσίας διαμέσου του λόγου. Επομένως, όταν μιλάμε για κριτική της ιδεολογίας, κατά μια έννοια έχουμε να κάνουμε και με κριτική της εξουσίας. Η ιδεολογία επηρεάζει τον τρόπο που σκεφτόμαστε, που αισθανόμαστε, που επιθυμούμε. Κατά συνέπεια διαμορφώνει τη στάση μας απέναντι στα πράγματα και διαμορφώνει ακόμα και τις ίδιες μας τις πράξεις. Πολύ συχνά η ιδεολογία δεν είναι κάτι το οποίο δηλώνεται. Μπορεί να σε επηρεάζει ασυνείδητα. Η ιδεολογία έχει μια έντονη ασυνείδητη διάσταση και για αυτό είναι τόσο αποτελεσματική. Σε αυτό το σημείο ο Αριστείδης Μπαλτάς συμπληρώνει ότι το ασυνείδητο στοιχείο της ιδεολογίας είναι θεμελιώδες για τη συγκρότηση ταυτότητας.  Στη συνέχεια, υποστηρίζει ότι η ιδεολογία παραπέμπει σε κάτι που είναι πραγματικό αλλά ταυτόχρονα αποκρύπτει, συσκοτίζει άλλες όψεις της πραγματικότητας. Κάθε ιδεολογία για να λειτουργήσει χρειάζεται να παραπέμπει σε κάτι διαπιστώσιμο.   

Κατόπιν, ο Κύρκος Δοξιάδης διακρίνει την ιδεολογία από την προπαγάνδα. Η προπαγάνδα έχει συγκεκριμένο πεδίο εφαρμογής. Αποτελεί παραποίηση συγκεκριμένων γεγονότων ή συγκεκριμένων λόγων με σκοπό να πείσει εκείνους στους οποίους απευθύνεται για συγκεκριμένα ζητήματα και να τους ωθήσει σε συγκεκριμένες πράξεις. Η ιδεολογία, αντίθετα, παρουσιάζει μια γενική εικόνα του κόσμου και συχνά δεν έχει το τόσο συνειδητό στοιχείο της προπαγάνδας. Η ιδεολογία δεν είναι τόσο έκδηλη όσο η προπαγάνδα.

Αμέσως μετά, περνάμε από τη θεωρία στην εφαρμογή και με βάση τα παραπάνω στοιχεία ο Κύρκος Δοξιάδης θα αναλύσει το παράδειγμα του νεοφιλελευθερισμού. Στο σύγχρονο ελληνικό μνημονιακό καθεστώς υπάρχει μια προπαγανδιστική και μια ιδεολογική διάσταση. Η προπαγανδιστική διάσταση έχει να κάνει με το να πειστεί ο κόσμος για κάτι συγκεκριμένο, ότι τα μνημόνια είναι μονόδρομος. Η ιδεολογική διάσταση είναι το ιδεολογικό υπόβαθρο που είναι ο νεοφιλελευθερισμός.  Ο νεοφιλελευθερισμός προβάλει μια γενική εικόνα του κόσμου και της κοινωνίας. Πέρα από συγκεκριμένες προτάσεις για οικονομικές πολιτικές, κατασκευάζει μια αναπαράσταση της κοινωνίας ως ενός συνόλου από μεμονωμένα άτομα, έκαστο των οποίων επιδιώκει την αύξηση του προσωπικού του οφέλους διαμέσου του ανταγωνισμού. Το ασυνείδητο στοιχείο ισχύει και για τον νεοφιλελευθερισμό. Κάποιος που είναι νεοφιλελεύθερος δεν περιορίζει τον νεοφιλελευθερισμό του μόνο στην οικονομική δραστηριότητα. Ο νεοφιλελευθερισμός διαχέεται στην καθημερινή του πρακτική γενικότερα. Ο ατομοκεντρικός ανταγωνισμός που είναι το θέσφατο του νεοφιλελευθερισμού μπορεί να προσδιορίζει ακόμα και τη προσωπική του ζωή, τις ερωτικές του σχέσεις κτλ. Η ιδεολογία είναι κάτι διάχυτο που δεν περιορίζεται σε ένα συγκεκριμένο τομέα της ζωής.

Τέλος, μετά την ανάλυση της κυρίαρχης ιδεολογίας του καιρού μας, οι δύο καθηγητές συζητούν για τις κυριαρχούμενες ιδεολογίες.  Μια καταπιεσμένη τάξη, λέει ο Αριστείδης Μπαλτάς, φέρει κι αυτή την ιδεολογία της. Ο ταξικός αγώνας είναι και ιδεολογικός αγώνας. Ο Κύρκος Δοξιάδης τονίζει ότι και οι κυριαρχούμενες ιδέες ασκούν εξουσία με έναν διαφορετικό τρόπο, αντιστεκόμενες δηλαδή στην κυρίαρχη ιδεολογία.

Και επειδή όπως μας διαβεβαιώνουν δεν υπάρχει χώρος εκτός ιδεολογίας, μπορείτε να ακούσετε όλη τη συζήτηση παρακάτω.