Για το "The act of Killing" και τη σύγχρονη τάση ιδιωτικοποίησης του δημόσιου χώρου

Του Slavoj Zizek

Το ντοκιμαντέρ The act of killing, το οποίο έκανε πρεμιέρα το 2012, παρέχει μια μοναδική και βαθιά ανησυχητική εικόνα για το ηθικό αδιέξοδο του παγκόσμιου καπιταλισμού. Η ταινία – η οποία σκηνοθετήθηκε από τον Joshua Oppenheimer και γυρίστηκε στο Medan της Ινδονησίας – εκθέτει μια περίπτωση αισχρότητας που φτάνει στα άκρα: Ο Anwar Congo και οι φίλοι του είναι πλέον αξιοσέβαστοι πολιτικοί, αλλά ήταν γκάνγκστερ και οι ηγέτες των ταγμάτων θανάτου που το 1966 έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στη δολοφονία 2,5 εκατομμυρίων δήθεν συμπαθούντων του κομμουνισμού, κυρίως κινεζικής καταγωγής. Το The act of killing αφορά σε «δολοφόνους που έχουν κερδίσει, και το είδος της κοινωνίας που έχουν χτίσει". Μετά τη νίκη τους, οι φοβερές πράξεις τους δεν υποβιβάστηκαν στην κατάσταση του "βρώμικου μυστικού". Αντιθέτως, ο Anwar και οι φίλοι του καυχιούνται ανοιχτά σχετικά με τις λεπτομέρειες των σφαγών τους (ο τρόπος να στραγγαλίσεις το θύμα με ένα σύρμα, ο τρόπος για να κόψεις ένα λαιμό, πώς να βιάσεις μια γυναίκα ευχάριστα ...).

Τον Οκτώβριο του 2007, η κρατική τηλεόραση της Ινδονησίας παρήγαγε μια εκπομπή εξυμνώντας αυτούς τους άνδρες. Στη μέση της εκπομπής, αφού ο Anwar  λέει ότι οι δολοφονίες τους ήταν εμπνευσμένοι από τις γκανγκστερικές ταινίες, ο χαμογελαστός συντονιστής στράφηκε προς τις κάμερες και είπε: "Καταπληκτικό! Ας δώσουμε στον Anwar Congo ένα χειροκρότημα". Όταν ρώτησε τον Anwar αν φοβόταν την εκδίκηση των συγγενών των θυμάτων, εκείνος απάντησε: «Δεν μπορούν. Όταν σηκώσουν τα κεφάλια τους, θα τους εξαφανίσουμε». Το πρωτοπαλίκαρο του πρόσθεσε: «Θα τους εξοντώσουμε όλους" και το κοινό εξερράγη σε πληθωρικές επευφημίες. . . πρέπει κανείς να το δει για να πιστέψει ότι είναι δυνατό.

Η ταινία είναι, κατά κάποιο τρόπο, ένα ντοκιμαντέρ σχετικά με τις πραγματικές επιπτώσεις του να ζεις μια μυθοπλασία. Σύμφωνα με τους δημιουργούς της ταινίας: "Για να εξερευνήσουμε τον εκπληκτικό κομπασμό των δολοφόνων, και να δοκιμάσουμε τα όρια της υπερηφάνειας τους, ξεκινήσαμε με προσωπογραφίες και απλές αναπαραστάσεις των σφαγών. Αλλά όταν συνειδητοποιήσαμε τι είδους ταινία σχετικά με τη γενοκτονία ήθελαν πραγματικά να κάνουν ο Anwar και οι φίλοι του, οι αναπαραστάσεις έγιναν πιο περίτεχνες. Και έτσι προσφέραμε στον Anwar και τους φίλους του την ευκαιρία να δραματοποιήσει τις δολοφονίες χρησιμοποιώντας κινηματογραφικά είδη της επιλογής του (western, γκάνγκστερ, μιούζικαλ). Δηλαδή, τους δώσαμε την ευκαιρία να γράφουν το σενάριο, να σκηνοθετούν και να πρωταγωνιστούν στις σκηνές που είχαν κατά νου όταν σκότωναν ανθρώπους".

Μήπως έφτασαν τα όρια της «υπερηφάνειας» του δολοφόνου; Το άγγιξαν μόλις και μετά βίας, όταν πρότειναν στον Anwar ότι θα πρέπει να παίξει σε μια αναπαράσταση το θύμα των βασανιστηρίων του. Όταν ένα σύρμα τοποθετείται γύρω από το λαιμό του, διακόπτει την εκτέλεση και λέει, "Συγχώρεσέ με για όλα όσα έχω κάνει". Αλλά αυτό δεν οδηγήσει σε μια βαθύτερη κρίση της συνείδησης – η ηρωική υπερηφάνεια του αναλαμβάνει ξανά. Η προστατευτική οθόνη που εμπόδισε μια βαθύτερη ηθική κρίση ήταν η κινηματογραφική οθόνη: όπως και στις πραγματικές δολοφονίες και τα βασανιστήρια τους, οι άνδρες βίωναν το ρόλο τους ως αναπαράσταση κινηματογραφικών μοντέλων: βίωσαν την ίδια τη πραγματικότητα ως μυθοπλασία. Κατά τη διάρκεια των σφαγών τους, οι άνδρες, όλοι θαυμαστές του Hollywood (ξεκίνησαν την καριέρα τους ως ελεγκτές της μαύρης αγοράς εισιτηρίων κινηματογράφου), μιμούνταν τους γκάνγκστερ του Hollywood, τους καουμπόηδες, ακόμη και ένα χορευτή μιούζικαλ.

Εδώ μπαίνει ο  "μεγάλος άλλος": τι είδους κοινωνία γιορτάζει δημοσίως ένα τερατώδες όργιο βασανιστηρίων και δολοφονιών δεκαετίες μετά τη πραγματοποίησή του, όχι δικαιολογώντας το ως ένα έκτακτο, απαραίτητο έγκλημα για το κοινό καλό, αλλά ως μια συνηθισμένη, αποδεκτή, ευχάριστη δραστηριότητα; Η παγίδα που πρέπει να αποφευχθεί εδώ είναι εύκολη, να ρίξουμε δηλαδή το φταίξιμο είτε στο Hollywood ή στον «ηθικό πρωτογονισμό» της Ινδονησίας. Το σημείο εκκίνησης θα πρέπει μάλλον να είναι οι εξαρθρωτικές συνέπειες της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης, η οποία, υπονομεύοντας την «συμβολική αποτελεσματικότητα» των παραδοσιακών ηθικών δομών, δημιουργεί ένα τέτοιο ηθικό κενό.

Ωστόσο, το καθεστώς του «μεγάλου άλλου»  αξίζει μια πιο προσεκτική ανάλυση - ας συγκρίνουμε το The act of Killing mε ένα περιστατικό που συγκέντρωσε μεγάλη προσοχή στις ΗΠΑ πριν από μερικές δεκαετίες: μια γυναίκα ξυλοκοπήθηκε και δολοφονήθηκε αργά στην αυλή μιας μεγάλης πολυκατοικίας στο Μπρούκλιν της Νέας Υόρκης. Πάνω από 70 μάρτυρες είδαν τι συνέβαινε από τα παράθυρά τους, αλλά κανείς δεν κάλεσε την αστυνομία. Γιατί; Όπως έδειξε η έρευνα, η πιο διαδεδομένη δικαιολογία ήταν ότι κάθε μάρτυρας σκέφτηκε ότι κάποιος άλλος θα είχε ήδη κάνει ή σίγουρα θα το έκανε.

Μήπως αυτό σημαίνει ότι, μέσα από τη σταδιακή διάλυση της ηθικής ουσίας μας, παλινδρομούμε απλά στον ατομικιστικό εγωισμό; Τα πράγματα είναι πολύ πιο πολύπλοκα. Ακούμε συχνά ότι η οικολογική κρίση είναι το αποτέλεσμα των βραχυπρόθεσμου εγωισμού μας: εμμονικοί με τις άμεσες απολαύσεις και τον πλούτο, ξεχνάμε το κοινό καλό. Ωστόσο, είναι εδώ που η έννοια του καπιταλισμού σαν θρησκεία του Walter Benjamin γίνεται ζωτικής σημασίας: ένας αληθινός καπιταλιστής δεν είναι ένας ηδονιστής εγωιστής. Είναι, αντιθέτως, φανατικά αφοσιωμένος στο έργο του πολλαπλασιασμού του πλούτου του, έτοιμος να παραμελήσει την υγεία και την ευτυχία του, για να μην αναφέρουμε την ευημερία της οικογένειάς του και την ευημερία του περιβάλλοντος. Συνεπώς, δεν υπάρχει ανάγκη να επικαλεστούμε κάποια ανώτερη ηθικολογία και έναν καπιταλιστικό εγωισμό. Για να το θέσουμε με τους όρους του Alain Badiou: η υποκειμενικότητα του καπιταλισμού δεν είναι αυτή του «ανθρώπινου ζώου», αλλά μάλλον μια πρόσκληση για να υποτάξει τον εγωισμό στην αυτο-αναπαραγωγή του κεφαλαίου.

Με άλλα λόγια, ο ιδιοτελής εγωισμός δεν είναι η ωμή πραγματικότητα των κοινωνιών μας αλλά η ιδεολογία του - η ιδεολογία που αρθρώνεται στη Φαινομενολογία του Πνεύματος του Χέγκελ με το όνομα «το πνευματικό βασίλειο των ζώων» - είναι η φράση του για τη σύγχρονη αστική κοινωνία στην οποία τα ανθρώπινα ζώα εμπλέκονται σε ιδιοτελείς αλληλεπιδράσεις. Η αρχή αυτή καθιστά δυνατή την αστική κοινωνία, όπου αυτόνομα άτομα συνδέονται μεταξύ τους μέσω των θεσμών της οικονομίας της ελεύθερης αγοράς προκειμένου να ικανοποιήσουν τις ιδιωτικές τους ανάγκες. Η διαλεκτική ένταση προκύπτει όταν συνειδητοποιούμε ότι όσο περισσότερο τα άτομα ενεργούν εγωιστικά, τόσο περισσότερο συμβάλλουν στην κοινή ευημερία. Το παράδοξο είναι ότι όταν τα άτομα θέλουν να θυσιάσουν τα στενά προσωπικά τους συμφέροντα και να  εργαστούν άμεσα για το κοινό καλό, τότε το κοινό καλό υποφέρει.

Ο Χέγκελ προσδιόρισε αυτή την «αντίφαση» κατά το πρότυπο της έντασης μεταξύ του «ζωϊκού» (“the animal”) και του «πνευματικού» (“the spiritual”): η καθολική πνευματική ουσία, η «δουλειά όλων και του καθενός», προκύπτει ως αποτέλεσμα της «μηχανικής» αλληλεπίδρασης των ατόμων. Αυτό σημαίνει ότι η ίδια η «ζωϊκότητα» (“the animality”) του ιδιοτελούς «ανθρώπινου ζώου» (το άτομο που συμμετέχει στο σύνθετο δίκτυο της αστικής κοινωνίας), είναι το αποτέλεσμα του μεγάλου ιστορικού μετασχηματισμού της μεσαιωνικής ιεραρχικής κοινωνίας στη σύγχρονη αστική κοινωνία. Είναι η ίδια η εκπλήρωση της αρχής της υποκειμενικότητας - το ριζικά αντίθετο της ζωϊκότητας - που επιφέρει την αντιστροφή της υποκειμενικότητας σε ζωϊκότητα.

Ίχνη αυτής της αλλαγής μπορούν να εντοπιστούν παντού σήμερα, ιδίως στις ταχέως αναπτυσσόμενες ασιατικές χώρες, όπου ο καπιταλισμός ασκεί ένα πιο βάναυσο αντίκτυπο. Το έργο του Μπέρτολτ Μπρεχτ The Exception and the Rule αφηγείται την ιστορία ενός πλούσιου εμπόρου ο οποίος, με τον χαμάλη αχθοφόρο του, διασχίζει την φανταστική κινεζική έρημο Yahi για να κλείσει μια πετρελαϊκή συμφωνία. Όταν οι δύο τους χάνονται και τα αποθέματα νερού τους εξαντλούνται, ο έμπορος πυροβολεί κατά λάθος τον χαμάλη, νομίζοντας ότι δεχόταν επίθεση, όταν ο χαμάλης στην πραγματικότητα του προσέφερε λίγο νερό. Αργότερα, σε ένα δικαστήριο, ο έμπορος αθωώνεται: ο δικαστής καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο έμπορος είχε το δικαίωμα να φοβάται μια πιθανή απειλή από τον χαμάλη, οπότε ήταν δικαιολογημένος να τον σκοτώσει σε αυτοάμυνα. Δεδομένου ότι οι δύο άνδρες ανήκουν σε διαφορετικές κατηγορίες, ο έμπορος είχε κάθε λόγο να περιμένει το μίσος και την επιθετικότητα του χαμάλη - αυτός είναι ο κανόνας, ενώ η ευγένεια του χαμάλη ήταν η εξαίρεση.

Είναι αυτή η ιστορία μια ακόμα γελοία μαρξιστική απλούστευση του Μπρεχτ; Όχι, αν κρίνουμε από μια αναφορά από την πραγματική Κίνα σήμερα:

Στην Nanjing, πριν μισή δεκαετία, μια ηλικιωμένη γυναίκα έπεσε ενώ έμπαινε σε ένα λεωφορείο. . . η 65χρονη γυναίκα έσπασε το γοφό της. Στη σκηνή, ένας νεαρός άνδρας πήγε να την βοηθήσει. Ας τον ονομάσουμε Peng Yu, γιατί αυτό είναι το όνομά του. Ο Peng Yu έδωσε στην ηλικιωμένη γυναίκα 200RMB (την εποχή εκείνη αρκετά χρήματα για να αγοράσει 300 εισιτήρια λεωφορείου) και την πήγε στο νοσοκομείο. Στη συνέχεια, συνέχισε να μένει μαζί της μέχρι να φτάσει η οικογένειά της. Η οικογένεια μήνυσε το νεαρό άνδρα για 136.419 RMB. Πράγματι, το Περιφερειακό Δικαστήριο της Nanjing Gulou βρήκε το νεαρό άνδρα ένοχο και τον διέταξε να πληρώσει 45.876 RMB. Το δικαστήριο έκρινε, «σύμφωνα με την κοινή λογική», ότι επειδή ο Peng Yu ήταν ο πρώτος που κατέβηκε από το λεωφορείο, κατά πάσα πιθανότητα είχε χτυπήσει και ανατρέψει την ηλικιωμένη γυναίκα. Επιπλέον, είχε πράγματι παραδεχθεί την ενοχή του, έκρινε το δικαστήριο, μένοντας με την ηλικιωμένη γυναίκα στο νοσοκομείο. Είναι η περίπτωση που ένα φυσιολογικό άτομο δεν θα ήταν τόσο ευγενικό, όσο ο Peng Yu ισχυρίστηκε ότι ήταν.

Δεν είναι αυτό το περιστατικό ακριβώς παράλληλο με την ιστορία του Μπρεχτ; Ο Peng Yu βοήθησε την ηλικιωμένη κυρία από απλή συμπόνια, αλλά αυτό ερμηνεύθηκε από το δικαστήριο ως απόδειξη της ενοχής του Peng Yu. Πρόκειται για μια γελοία εξαίρεση; Όχι, σύμφωνα με την People’s Daily (εφημερίδα της κυβέρνησης), η οποία, σε μια online δημοσκόπηση, ρώτησε ένα μεγάλο δείγμα νέων ανθρώπων τι θα έκαναν αν έβλεπαν ένα πεσμένο ηλικιωμένο άτομο: «87 τοις εκατό των νέων ανθρώπων δεν θα βοηθούσαν. . . Οι άνθρωποι θα βοηθούσαν μόνο όταν μια κάμερα ήταν παρούσα». Η απροθυμία να βοηθήσουν σηματοδοτεί μια αλλαγή στο καθεστώς του δημόσιου χώρου. Ακόμη και σε ένα δημόσιο χώρο, είμαι ακόμα στον ιδιωτικό μου χώρο, και δεν εμπλέκομαι σε καμία αλληλεπίδραση με άλλους ανθρώπους. Για να μετρήσει ως δημόσιος, ο χώρος θα πρέπει να καλύπτεται από κάμερες ασφαλείας.

Ένα άλλο σημάδι αυτής της αλλαγής μπορεί να βρεθεί στην πρόσφατη τάση του δημόσιου σεξ στις ταινίες πορνό. Υπάρχουν όλο και περισσότερες ταινίες που δείχνουν ένα ζευγάρι (ή και παραπάνω) σε ερωτικά παιχνίδια μέχρι την πλήρη συνουσία σε ένα πολυσύχναστο δημόσιο χώρο (μια παραλία, ένα τραμ ή τρένο, σε ένα λεωφορείο ή το σιδηροδρομικό σταθμό). Η πλειοψηφία των περαστικών (προσποιούνται ότι) αγνοεί τη σκηνή - μια μειοψηφία ρίχνει μια διακριτική ματιά στο ζευγάρι, ακόμη λιγότεροι κάνουν μια σαρκαστική άσεμνη παρατήρηση. Και πάλι, είναι σαν το συνουσιαζόμενο ζευγάρι να παρέμενε σε έναν ιδιωτικό χώρο, έτσι ώστε να μην πρέπει να ασχολούμαστε με τις οικειότητές του. Αυτό μας φέρνει πίσω στο «πνευματικό ζωικό βασίλειο» του Χέγκελ - δηλαδή, ποιος συμπεριφέρεται με αυτό το τρόπο, περνώντας δίπλα από τον θάνατο ή τον συνουσιαζόμενο  με ευλογημένη άγνοια; Τα ζώα, φυσικά. Η ζωικότητα με την οποία ασχολούμαστε εδώ – ο αδίστακτος εγωισμό του καθενός από τα άτομα που επιδιώκουν το ιδιωτικό του συμφέρον - είναι το παράδοξο αποτέλεσμα του περίπλοκου δικτύου των κοινωνικών σχέσεων. Ότι τα άτομα είναι τυφλωμένα σε αυτό το δίκτυο δείχνει προς τον ιδανικό («πνευματικό») χαρακτήρα του: στην αστική κοινωνία η οποία είναι δομημένη από τους κανόνες της αγοράς, η αφαίρεση κυριαρχεί περισσότερο από ποτέ.

Λέγεται συχνά ότι σήμερα, με την έκθεσή μας στα μέσα ενημέρωσης, την κουλτούρα των δημόσιων ομολογιών και των μέσων ψηφιακού ελέγχου, ο ιδιωτικός χώρος εξαφανίζεται. Κάποιος πρέπει να αντιπαραβάλει αυτό: είναι ο κατάλληλος δημόσιος χώρος που εξαφανίζεται. Το πρόσωπο που επιδεικνύει στο διαδίκτυο γυμνές φωτογραφίες του ή προσωπικά δεδομένα δεν είναι επιδειξίας: οι επιδειξίες εισβάλουν στο δημόσιο χώρο, ενώ εκείνοι που αναρτούν γυμνές φωτογραφίες τους στο διαδίκτυο παραμένουν στον ιδιωτικό τους χώρο και τον επεκτείνουν για να περιλαμβάνει και άλλους . Το ίδιο ισχύει και για τον Anwar και τους συντρόφους του στο The Act of Killing: ιδιωτικοποιούν το δημόσιο χώρο κατά μια έννοια που είναι πολύ πιο απειλητική από την οικονομική ιδιωτικοποίηση.

Πηγή: New Statesman

Μετάφραση: Αντώνης Γαλανόπουλος