Τα social media ως εργαλείο πολιτικής επικοινωνίας: ευκαιρίες και κίνδυνοι

Του Χριστόφορου Κάσδαγλη

Χτες το βράδυ, πολύ αργά, ανέβασα στο blog μου ένα άκρως παραληρηματικό άρθρο με θέμα την επόμενη μέρα που μας περιμένει ή, πιο σωστά, την επόμενη μέρα που είναι στο δικό μας χέρι να δημιουργήσουμε. Σήμερα το πρωί διαπίστωσα για πολλοστή φορά με κάποια έκπληξη ότι το κείμενο, αν και γραμμένο στα ελληνικά, είχε διαβαστεί από ανθρώπους στην Αγγλία, στις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Γαλλία, τη Σουηδία, την Ολλανδία. Αλλά η πραγματική έκπληξη ήταν ότι είχε διαβαστεί κι από κάποιον στην πολύ μακρινή Ινδονησία. Λόγω μάλιστα της διαφοράς της ώρας, ο άγνωστος αναγνώστης του άρθρου στην Ινδονησία είχε το προνόμιο να το διαβάσει πολύ πιο νωρίς από τους φίλους μου στην Ελλάδα.

Αυτό το μικρό επικοινωνιακό θαύμα θα ήταν αδιανόητο χωρίς το εργαλείο που λέγεται social media. Και να σκεφτεί κανείς πως, ηλικιακά τουλάχιστον, δεν ανήκω στο target group, στην ομάδα των ανθρώπων, που προνομιακά λειτουργούν μέσα σ’ αυτό τον καινούριο κόσμο της ηλεκτρονικής επικοινωνίας. Αλλιώς έμαθα, αλλιώς ανασαίνω εγώ προσωπικά, αλλιώς διαβάστηκαν τα πρώτα μου κείμενα, η καρδιά μου χτυπάει πολύ περισσότερο κοντά στον χάρτινο τύπο παρά στον ψηφιακό.

Φυσικά, υπάρχουν και περιπτώσεις χειρότερες από τη δική μου. Άνθρωποι που δεν θα περίμενες ποτέ να πέσουν και να κολυμπήσουν στον χαοτικό κόσμο των social media, άνθρωποι ας πούμε προχωρημένης ηλικίας και με συντηρητικούς προσανατολισμούς. Λαμπρό παράδειγμα ο… Κωνσταντίνος Μητσοτάκης. Πρόσφατα, με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου του αποφάσισε κι εκείνος να δοκιμάσει την τύχη του στο facebook το οποίο, παρά τις λαϊκές δοξασίες, δεν κρασάρησε ούτε παρουσίασε κάποιο άλλο μείζον τεχνικό πρόβλημα. Το αποτέλεσμα; Ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης έγραψε το εξής ποστ: «Αν είχα την κρίσιμη εποχή του '90 αυτή τη δυνατότητα επικοινωνίας που μου δίνει το Facebook, πολλά πράγματα μπορεί να είχαν πάει καλύτερα.»

Προφανώς μιλάει για την τύχη της κυβέρνησής του, που έπεσε άδοξα τότε κατόπιν πρωτοβουλίας του σημερινού αρχηγού της Νέας Δημοκρατίας. Θέλει να μας πει ότι αν το 1990 υπήρχε το facebook, ίσως η κυβέρνησή του να μην είχε πέσει.

Φυσικά, η παρατήρηση του επίτιμου προέδρου χωράει πολλή συζήτηση. Θα μπορούσε κάποιος άλλος να ισχυριστεί ότι αν το 1990 υπήρχε το facebook, είναι πολύ πιθανό η κυβέρνηση Μητσοτάκη να είχε πέσει πολύ πιο νωρίς. Κι ακόμα πιο πιθανό, προσθέτω εγώ, θα ήταν να μην έχει εκλεγεί ποτέ…

Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, αυτό που είναι καλό για τον κ. Μητσοτάκη, πιθανότατα είναι κακό για μένα ή για κάποιους από σας. Οπότε, αναπόφευκτα, φτάνουμε επιτέλους στο κυρίως θέμα της ομιλίας μου, που είναι οι κίνδυνοι και οι ευκαιρίες από τη χρήση των social media στην πολιτική επικοινωνία. Για να ξαναγυρίσουμε στη διαπίστωση του κ. Μητσοτάκη, ο ίδιος πιστεύει ότι αν είχε στα χέρια του ένα εργαλείο σαν το facebook (ή σαν το twitter, το οποίο υποθέτω βασίμως ότι ο επίτιμος ίσως ανακαλύψει κάποια στιγμή αργότερα – νέος είναι ακόμα) θα είχε τη δυνατότητα να μεταδώσει με αμεσότητα τα μηνύματά του σε όσους θα ήθελαν να τα εισπράξουν – και σε αρκετούς που δεν θα ήθελαν, πρέπει εδώ να προσθέσουμε. Και μάλιστα απευθείας, αδιαμεσολάβητα, και χωρίς απαραιτήτως να πρέπει να κάνει διάφορες παραχωρήσεις ή συμβιβασμούς με τους βαρώνους των media. Αυτή θα ήταν η μεγάλη ευκαιρία του κ. Μητσοτάκη.

Θα υπήρχαν όμως και κίνδυνοι. Ένας χαρακτηριστικός κίνδυνος που αντιπροσωπεύουν τα social media για τον λόγο κάθε εξουσίας είναι ότι ο δέκτης δεν είναι απλώς δέκτης, όπως συμβαίνει με τα παραδοσιακά ΜΜΕ. Ο δέκτης είναι ταυτοχρόνως και πομπός! Μπορεί να βάλει like στο μήνυμα που του έστειλες ή μπορεί να το κάνει retweet και να το μεταδώσει παραπέρα, πολλαπλασιάζοντας την ταχύτητα, την ένταση και τη διασπορά του. Μπορεί όμως εξίσου εύκολα να απαντήσει σ’ αυτό, να το καταρρίψει, να το διακωμωδήσει, να το αντιπαραθέσει με τις προεκλογικές σου υποσχέσεις ή να το αντιπαραβάλει με άλλα μηνύματα που έχεις στείλει, ενδεχομένως αντικρουόμενα προς αυτό. Τα social media, λοιπόν, μπορούν να σε αποθεώσουν και να απογειώσουν το μήνυμα που επιχειρείς να στείλεις, μπορούν όμως με την ίδια ευκολία να το ξεγυμνώσουν, να σου το επιστρέψουν ως απαράδεκτο ή να το απαξιώσουν με την ίδια ταχύτητα και ένταση διάδοσης με την οποία εσύ ήλπιζες ότι θα μεταδοθεί.

Πριν προχωρήσω, θα επιχειρήσω να δώσω έναν αυτοσχέδιο αλλά περιεκτικό ορισμό των social media. Πρόκειται για μια κωδικοποίηση και τυποποίηση ψηφιακών διαδικασιών πάνω σε μια κοινή πλατφόρμα, με τρόπο ώστε να γίνονται προσιτές και να μπορεί να τις οικειοποιηθεί και να τις χρησιμοποιήσει ένα ευρύτατο κοινό που δεν διαθέτει προχωρημένες γνώσεις στο χειρισμό ηλεκτρονικών υπολογιστών. Οι πλατφόρμες αυτές επιχειρούν και, στο βαθμό που είναι επιτυχημένες, κατορθώνουν να συγκεντρώσουν μεγάλο αριθμό χρηστών, οι οποίοι με ευκολία παραμετροποιούν τις ανάγκες επικοινωνίας που έχουν και συγκροτούν μέσα στο πλαίσιό τους ευέλικτες αλλά και ετερόκλητες κοινότητες κοινού ενδιαφέροντος, μέσα από τις οποίες διανέμονται ειδήσεις, εικόνες, αρχεία multimedia και άλλες πληροφορίες και γενικότερα ασκείται έντονη και ποικιλόμορφη επικοινωνία.

Τα πλεονεκτήματα από τη χρήση των social media έχουν σχέση κυρίως με την ύπαρξη ενός ευέλικτου και ανοιχτού καναλιού μετάδοσης της πληροφορίας, το οποίο διακρίνεται από τη συγκέντρωση μεγάλων κοινών, την παροχή χρηστικών εργαλείων για τη διαχείριση και τη διάδοσή της, τη δυνατότητα εύκολης παραμετροποίησης από τον χρήστη του περιβάλλοντος και των αποδεκτών στους οποίους θέλει να απευθυνθεί. Η συμμετοχή στα social media είναι δωρεάν, μπορεί να γίνει μέσω υπολογιστή, κινητού τηλεφώνου ή άλλων συσκευών και διακρίνεται από την αμεσότητα, την ταχύτητα και τη δυνατότητα παραπομπής σε κείμενα, εικόνες, δυναμικούς ή στατικούς πίνακες, σε κάθε λογής multimedia αρχεία και γενικά σε υλικό τεκμηρίωσης.

Ένα σημαντικό πλεονέκτημα των ιστοσελίδων κοινωνικής δικτύωσης, το οποίο παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον ειδικά για πολιτικές δυνάμεις και κινήματα που δεν διαθέτουν κεφάλαια και προσβάσεις στα παραδοσιακά ΜΜΕ, είναι ότι στο σύμπαν των social media τα λεφτά δεν φέρνουν την ευτυχία, δηλαδή δεν παίζουν τόσο σημαντικό ρόλο όσο στο περιβάλλον των παραδοσιακών ΜΜΕ. Εδώ μετράει περισσότερο το ταλέντο, η έμπνευση, η φαντασία, η γνώση του μέσου, οι συμμαχίες – αλλά πολύ συχνά επίσης και το απρόβλεπτο, το συμπτωματικό, οι αστάθμητοι παράγοντες. Υποπτεύομαι επίσης ότι κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις (που είναι δύσκολο πάντως να αναλυθούν και να προσδιοριστούν με ακρίβεια, οπότε δεν είναι δυνατόν να τύχουν άμεσης και συνειδητής εκμετάλλευσης από ισχυρούς επαγγελματικούς μηχανισμούς), επιτυγχάνονται στα social media συνθήκες τέτοιας διαφάνειας, όπου η ειλικρίνεια, η αμεσότητα ή το πάθος αυτού που εκπέμπει το μήνυμα αποκτούν μια λάμψη και το εκτοξεύουν πολύ πιο μακριά και με πολύ μεγαλύτερη εμβέλεια απ' αυτήν που ο ίδιος ο αποστολέας θα μπορούσε ποτέ να ελπίσει ή και να φανταστεί.

Θα ήταν λάθος πάντως η αποτίμηση της αξίας των social media να περιοριστεί αποκλειστικά στο ίδιο το δικό τους περιβάλλον. Πρόκειται για ανοιχτές πλατφόρμες που επιτρέπουν τη συνδυαστική αξιοποίησή τους με άλλα κανάλια διανομής της πληροφορίας όπως, για παράδειγμα, ένα portal ή ένα blog, αλλά ακόμα και με παραδοσιακά ΜΜΕ – τηλεοπτικά κανάλια, ραδιοφωνικούς σταθμούς, εφημερίδες, περιοδικά, ειδησεογραφικά πρακτορεία κ.λπ., παράγοντας έτσι πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα. Αυτός είναι ένας καλός τρόπος για τη μεγιστοποίηση των αποτελεσμάτων της επικοινωνίας, για την επίτευξη πληρέστερης κάλυψης ενός πληθυσμού στον οποίο θέλει κάποιος να απευθυνθεί, αλλά και για αύξηση της ταχύτητας και της έντασης στη μετάδοση ενός μηνύματος.

Δίπλα βέβαια στις απίστευτες ευκαιρίες που προσφέρουν στην πολιτική επικοινωνία τα social media, είναι φανεροί και αρκετοί κίνδυνοι. Θα μπορούσαμε να μιλάμε ώρες γι’ αυτούς, οπότε θα περιοριστώ στην επισήμανση μερικών μόνο, ίσως των πιο κρυφών και δυσδιάκριτων.

1. Η πόλωση. Θεωρητικά τα social media, ως μέσο που δίνει ευκαιρίες για συζήτηση, συλλογικό προβληματισμό, ακόμα και για παράθεση ντοκουμέντων και άλλων επιχειρημάτων, θα έπρεπε να αποτελούν ιδανικό γήπεδο για νηφάλιο πολιτικό διάλογο, για την αναζήτηση σημείων σύμπτωσης, ελάχιστης συμφωνίας ή και συναίνεσης. Ωστόσο, στην πράξη, κατά κανόνα συμβαίνει το αντίθετο. Η ταχύτητα και η αμεσότητα, οι κοφτές και ελλειπτικές προτάσεις (ιδίως στο twitter) και, κυρίως, η προσπάθεια προσέλκυσης φίλων ή followers μέσα σε έναν κυκεώνα πληθωρισμού μηνυμάτων, οδηγεί συχνά σε απέλπιδα προσπάθεια για τη δημιουργία εντυπώσεων και ελάχιστα ή καθόλου για την επίκληση της ουσίας, ωθεί τους συνομιλητές σε συνθηματολογικό και καταγγελτικό λόγο, πριμοδοτεί τις πιο ακραίες απόψεις και τελικά τείνει να πολώνει το κλίμα. Κατά τη γνώμη μου, στις σημερινές συνθήκες της κρίσης και της ιδεολογικής σύγχυσης, το φαινόμενο αυτό αποκτά πολύ μεγάλη σημασία και υπονομεύει σε μεγάλο βαθμό τις όποιες αρετές της πολιτικής επικοινωνίας μέσω των ιστοσελίδων κοινωνικής δικτύωσης.

2. Η ψυχολογία της «γυάλας». Η ενημέρωση και οι συζητήσεις σου επικεντρώνονται κυρίως σ’ αυτούς με τους οποίους κάνεις παρέα, δηλαδή στους φίλους και ομοϊδεάτες σου. Στο τέλος νομίζεις ότι όλος ο κόσμος εξαντλείται στο φάσμα των φίλων σου (friends, followers, following) στα social media, κι όταν βγαίνεις παραέξω ή, ας πούμε, όταν έρχεται η ώρα της κάλπης, κινδυνεύεις να διαψευστείς οικτρά. 

Το χειρότερο είναι ότι πρόκειται για φαύλο κύκλο. Είναι πολύ δύσκολο να βγεις έξω απ’ αυτόν. Ακόμα και όσον αφορά τους «αντιπάλους» τους οποίους παρακολουθείς, συνήθως το κάνεις όχι από ανεκτικότητα ή διάθεση ανοιχτής ενημέρωσης, αλλά από ένα είδος διαστροφής, κυρίως για να χρησιμοποιήσεις εναντίον τους τις βλακείες που θα πουν.

3. Τα social media σε ένα βαθμό μοιάζουν να αποτελούν μεταγραφή της προφορικής επικοινωνίας σε ένα γραπτό μέσο. Στον δημόσιο λόγο, αυτό έχει ως αποτέλεσμα ό,τι πεις, και μάλιστα ό,τι πεις βιαστικά και πρόχειρα, στο πλαίσιο ενός σχεδόν «προφορικού» (εντός εισαγωγικών) διαλόγου, να καταγράφεται και να μπορεί να χρησιμοποιηθεί εναντίον σου, σαν να ήταν το μοναδικό πράγμα που έχεις ποτέ πει ή γράψει. Ο πόλεμος είναι ασύμμετρος! Ουσιαστικά γινόμαστε όλοι δημόσια πρόσωπα, και συνεπώς η σκέψη και η έκφραση όλων μας μπαίνει σε μια ακραία κατάσταση αυτολογοκρισίας, για να μη μας ξεφύγει τίποτα για το οποίο ενδέχεται αργότερα να μετανιώσουμε. Αυτή είναι η μεγάλη αντίφαση: η ελευθεριότητα που προσφέρουν τα social media, μπορεί πολύ εύκολα να εκτραπεί και να καταντήσει απόλυτη αυτολογοκρισία. Το χειρότερο όμως είναι ότι καταντάς να προσέχεις πολύ περισσότερο πώς δεν θα πεις κάτι λάθος, παρά να προσπαθήσεις να παραγάγεις λόγο ή έργο.

Αυτό τώρα μας πάει σε μια δομική ασθένεια της πολιτικής -και όχι μόνο- επικοινωνίας. Η προτεραιότητα στο φαίνεσθαι και όχι στο είναι, στο κόνσεπτ και όχι στην ουσία, στην αναγνωρισιμότητα και όχι στην πραγματική αξία, στο τάιμινγκ και όχι στη διαχρονικότητα, στο εφήμερο και όχι στο μακροπρόθεσμο.

4. Καταστροφική διαχείριση χρόνου. Αν θες να συμμετέχεις με επάρκεια σε όλ’ αυτά, αντιμετωπίζεις σοβαρό κίνδυνο να μην προλαβαίνεις να κάνεις τίποτ’ άλλο. Όχι μόνο τη δουλειά σου (αν υποθέσουμε ότι έχεις κάποια δουλειά), αλλά ακόμα και ν’ ανοίξεις να διαβάσεις ένα βιβλίο. Εδώ δεν πρέπει να αγνοήσουμε ή να υποτιμήσουμε, ακόμα και τον κίνδυνο να μπεις στο τριπάκι ενός επικίνδυνου εθισμού – και δεν υπερβάλλω καθόλου σ’ αυτό το σημείο.

Όλ’ αυτά σας τα λέει ένα μάλλον εθισμένο άτομο, που η μοναδική του ελπίδα είναι να κάνει πού και πού οφ, να αποκαλωδιώνεται για ένα διάστημα και να βυθίζεται σχεδόν αυτιστικά στον εσωτερικό του κόσμο, ώστε να βρίσκει επιτέλους την ευκαιρία να δημιουργήσει κάτι το οποίο ενδεχομένως να μην είναι κατάλληλο για να αποσπάσει πολλά like, αλλά τουλάχιστον αρέσει πραγματικά σ’ εμένα τον ίδιο.

*Εισήγηση στην ημερίδα με τίτλο "Πολιτική, Επικοινωνία και Κοινωνικά Υποκείμενα στα χρόνια των social media" που διοργάνωσε η Ελληνική Εταιρεία Πολιτικής Επιστήμης

Χριστόφορος Κάσδαγλης

27/3/2013

http://kasdaglis.wordpress.com/