Προτεραιότητες ζωής: Η δουλειά σου ή η ζωή σου;

Η έκθεση του Sir William Beveridge, το 1942, υποστήριξε πως η Βρετανική κυβέρνηση θα πρέπει να αντιμετωπίσει "πέντε γιγαντιαίους δαίμονες" - την φτώχεια, την ασθένεια, την άγνοια, την αθλιότητα και την απραξία (want, disease, ignorance, squalor, and idleness) - που μαστίζουν την κοινωνία. Για περισσότερο από μισό αιώνα, μετά τη δημοσίευση της έκθεσης Beveridge, οι "πέντε γιγαντιαίοι δαίμονες" συνεχίζουν να παρατηρούνται στις σύγχρονες κοινωνίες, κυρίως των αναπτυσσόμενων  χωρών, αλλά και σε συγκεκριμένους τομείς λειτουργίας των περισσότερο ανεπτυγμένων χωρών.

Στο κείμενο αυτό θα εξετασθούν οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των 3 εκ των 5 αυτών "γιγαντιαίων δαιμόνων" που παρατηρούνται στις σύγχρονες κοινωνίες, και συγκεκριμένα της φτώχειας, της απραξίας και της ασθένειας.

Η υπάρχουσα ερευνητική βιβλιογραφία, τόσο στις Ευρωπαϊκές χώρες όσο και στις ΗΠΑ, καταδεικνύει μια αύξηση των κινδύνων που απορρέουν από την κακή κατάσταση υγείας για τα άτομα χαμηλότερης κοινωνικο-οικονομικής τάξης. Η αύξηση του βαθμού της κοινωνικο-οικονομικής ανισότητας σε μια κοινωνία συνεπάγεται και μια αύξηση στις ανισότητες υγείας μεταξύ των μελών της, οι οποίες διευρύνονται. Οι συνέπειες για τα σύγχρονα συστήματα υγείας και κοινωνικής ασφάλισης είναι τεράστιες, κυρίως υπό το φως της δημογραφικής γήρανσης των πληθυσμών.

Ο Amartya Sen (1999) υποστηρίζει πως το χαμηλό εισόδημα προκαλεί στέρηση δυνατοτήτων για το άτομο αναφορικά με τις διαθέσιμες επιλογές για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσής του καθώς και αυξημένη νοσηρότητα και υποσίτιση. Ταυτόχρονα όμως, υποστηρίζει πως η ύπαρξη καλύτερης κατάστασης υγείας για ένα άτομο συνδέεται με αυξημένη παραγωγικότητα και ικανότητα απόκτησης υψηλότερων αποδοχών από την εργασία.

 Η αύξηση των εισοδημάτων σε μια κοινωνία αναμένεται να ασκήσει ευεργετικές επιδράσεις στην κατάσταση της υγείας του πληθυσμού και να συνοδευτεί από μειώσεις στους ρυθμούς θνησιμότητας, λόγω της βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου των πολιτών. Αντίστοιχα η αύξηση της ανεργίας αναμένεται να προκαλέσει αυξημένη νοσηρότητα και αύξηση των ρυθμών θνησιμότητας δεδομένου ότι οδηγεί σε επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης, σε μείωση της ευημερίας και σε περιορισμένη πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας. Ταυτόχρονα, η κοινωνικο-οικονομική τάξη ενός ατόμου επηρεάζεται από την κατάσταση της υγείας του, καθώς η υψηλή νοσηρότητα επηρεάζει την πρόσβασή του στην αγορά εργασίας και την αγοραστική του δύναμη.

Επομένως η επιδείνωση της υγείας ενός ατόμου λόγω της χειροτέρευσης της κοινωνικο-οικονομικής του κατάστασης θα συνοδευτεί από περαιτέρω επιδείνωση της υγείας τους, δεδομένης της ταυτόχρονης επίδρασης της ατομικής κοινωνικο-οικονομικής κατάστασης πάνω στην υγεία. Επιπρόσθετα, παρατηρείται μια θετική σχέση μεταξύ της παρελθοντικής και της τρέχουσας κατάστασης της υγείας ενός ατόμου. Αυτό σημαίνει πως η σχέση μεταξύ της ατομικής κοινωνικο-οικονομικής κατάστασης και της υγείας είναι μια δυναμική σχέση, με την ύπαρξη συσσωρευτικών αλληλεπιδράσεων που δρουν καθ’ όλη τη διάρκεια ζωής του ατόμου. Με αυτό τον τρόπο μια επιδείνωση και των δύο χαρακτηριστικών, της κοινωνικο-οικονομικής κατάστασης του ατόμο και της υγείας του, θα οδηγήσει στην περαιτέρω χειροτέρευσή τους μέσα από την επιβαρυντική επίδραση που το ένα ασκεί στο άλλο.

Τα προαναφερόμενα συμπεράσματα έχουν υποστηριχθεί από μια πληθώρα επιστημονικών μελετών. Η υψηλότερη κοινωνικο-οικονομική θέση ενός ατόμου συσχετίζεται με την καλύτερη σωματική υγεία¹, την καλύτερη συναισθηματική και ψυχική υγεία καθώς και με τον μειωμένο κίνδυνο θνησιμότητας. Οι άνεργοι εμφανίζουν αυξημένα προβλήματα υγείας, δεδομένου ότι η απώλεια της εργασίας συνοδεύεται από επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης και περιορισμό των οικονομικών πόρων και η περιορισμένη πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας συνοδεύεται από αυξημένη σωματική νοσηρότητα. Ας σημειωθεί ότι οι άνεργοι εμφανίζουν αυξημένους ρυθμούς πρόωρης θνησιμότητας σε σχέση με τους απασχολούμενους και ότι η διάρκεια της περιόδου ανεργίας αυξάνει τον κίνδυνο πρόωρης θνησιμότητας. Τέλος, παρατηρείται μια βελτίωση στους δείκτες ψυχικής υγείας των ανέργων μετά την επάνοδο τους στην αγορά εργασίας.

Σύμφωνα με κάποιες αντίθετες απόψεις, “επιστημονικά ευρήματα καταδεικνύουν μια επιδείνωση των δεικτών υγείας των πληθυσμών σε περιόδους οικονομικής ανάπτυξης, υποδηλώνοντας ότι η οικονομική ανάπτυξη δεν ασκεί ομοιόμορφα ευεργετική επίδραση στην υγεία των πολιτών .…  τα ευρήματα δείχνουν πως κάποιοι υπέρμαχοι … υιοθετούν με ενθουσιώδη διάθεση τα εμπειρικά ευρήματα υπέρ της ύπαρξης μια υποτιθέμενης προκυκλικής επίδρασης στην υγεία, διακείμενοι υπέρ της άσκησης σταθεροποιητικών μακροοικονομικών πολιτικών. Επιπρόσθετα, το σημαντικότερο συμπέρασμα που προκύπτει για τους σχεδιαστές κρατικής πολιτικής έγκειται στο γεγονός πως είναι ίσως εσφαλμένη η υπόθεση ότι οι βραχυχρόνιες οικονομικές ανθήσεις ασκούν ισχυρές ευεργετικές επιδράσεις στη θνησιμότητα ή τη νοσηρότητα”.

Η Dorothy Thomas (1927) βρίσκει πως υπάρχει προκυκλική διακύμανση των ρυθμών θνησιμότητας και ο Ruhm (2000, 2003) εξετάζει εκ νέου τη σχέση μεταξύ ρυθμών ανεργίας και ρυθμών θνησιμότητας και βρίσκει πως οι περιόδοι οικονομικής ανόδου, όπως αυτοί ενδείκνυνται από την ύπαρξη μειούμενων ρυθμών ανεργίας, έχουν μια αρνητική επίδραση πάνω στη φυσική υγεία του πληθυσμού. Σε ανάλογα συμπεράσματα καταλήγουν και οι Gerdtham and Ruhm (2003) και ο Neumayer (2004). Οι συγγραφείς ισχυρίζονται πως τα εμπειρικά τους ευρήματα μπορούν να δικαιολογηθούν εφόσον κατά τη διάρκεια των οικονομικών υφέσεων, τα άτομα βελτιώνουν τις διατροφικές τους συνήθειες και αποφεύγουν ανθυγιεινές δραστηριότητες όπως το κάπνισμα και η υψηλή κατανάλωση αλκοόλ. Συγκεκριμένα η μείωση του εισοδήματος που κατέχουν τα άτομα σε περιόδους οικονομικής ύφεσης, μειώνει τα κίνητρα ανάληψης κινδύνων και ενασχόλησης με δραστηριότητες υψηλού ρίσκου, όπως για παράδειγμα η κατανάλωση αλκοόλ, το κάπνισμα και οι ανθυγιεινές διατροφικές συνήθειες. Οι άνεργοι αυξάνουν το χρόνο που αφιερώνουν σε δραστηριότητες εκτός αγοράς εργασίας, μεταξύ αυτών και δραστηριότητες που βελτιώνουν την υγεία, όπως η γυμναστική. Ενώ όσον αφορά τους εργαζόμενους, μειώνεται η απασχόληση υπό ανθυγιεινές συνθήκες εργασίας, ενώ παράλληλα παρατηρείται μείωση της σωματικής προσπάθειας που καταβάλλουν εν ώρα εργασίας καθώς και μείωση των ωρών εργασίας.

Οι παραπάνω ισχυρισμοί δεν επιβεβαιώνονται από τα ευρήματα σχετικών ιατρικών μελετών. Αντίθετα η κατάσταση της ανεργίας φαίνεται να συσχετίζεται με την παρουσία έντονου στρες και την υιοθέτηση ανθυγιεινών συνηθειών όπως η αυξημένη κατανάλωση τσιγάρων, λόγω της υπερβολικής ψυχολογικής πίεσης που προκαλεί στους ανέργους. Η διατροφή των ανέργων είναι χειρότερη συγκριτικά με αυτή των απασχολούμενων και συνεπώς τα άτομα χαμηλότερης κοινωνικο-οικονομικής θέσης έχουν περισσότερες πιθανότητες να υιοθετήσουν ένα ανθυγιεινό τρόπο ζωής, (υπέρβαροι και καπνιστές κ. λ. π.). Οι υψηλοί ρυθμοί ανεργίας σε μια χώρα, έχουν βρεθεί να συνοδεύονται από υψηλότερη συχνότητα ψυχολογικών και συμπεριφορικών διαταραχών, ψυχοσωματικών ασθενειών, αυτοκτονιών και αποπειρών αυτοκτονιών. Οι οικονομικές υφέσεις φαίνεται πως πυροδοτούν πράξεις βίας, αυτοκτονίες, ανθρωποκτονίες και εν γένει, αυξημένη εγκληματική δραστηριότητα

.

Η σχέση μεταξύ ανεργίας και θνησιμότητας παρουσιάζει έναν δυναμικό χαρακτήρα. Σε μακροοικονομικό επίπεδο, η σχέση μεταξύ ανεργίας και θνησιμότητας φαίνεται να είναι περισσότερο περίπλοκη, αντίθετα με τις απόψεις του Ruhm και των υπόλοιπων υποστηρικτών της αντίθετης σχέσης. Εφόσον η επίδραση της ανεργίας πάνω στην υγεία είναι συσσωρευτική, η αρνητική επίδραση μιας αύξησης των ρυθμών ανεργίας πάνω στην υγεία μπορεί να συνεχίσει να γίνεται αισθητή για αρκετά χρόνια αργότερα. Η επίδραση της ανεργίας πάνω στους ρυθμούς θνησιμότητας δεν είναι βραχυπρόθεσμη. Μπορεί και να γίνει αντιληπτή αρκετά χρόνια αργότερα από την αρχική μεταβολή στους ρυθμούς ανεργίας που πυροδότησε τη μεταβολή στους δείκτες υγείας.

Ευρήματα σχετικών μελετών που ξεχωρίζουν μεταξύ των βραχυχρόνιων και των μακροχρόνιων επιδράσεων των ρυθμών ανεργίας πάνω στη θνησιμότητα, έδειξαν ότι μπορεί να παρατηρηθεί ότι μια αύξηση των ρυθμών ανεργίας συσχετίζεται με μια βραχυχρόνια μείωση στους ρυθμούς θνησιμότητας. Γιατί συμβαίνει όμως αυτό; Κατά την έναρξη μιας περιόδου οικονομικής άνθησης, παρατηρείται μια αύξηση στην ένταση εργασίας, καθώς οι επιχειρήσεις προσπαθούν να προσαρμόσουν τα επίπεδα παραγωγής τους στα νέα αυξημένα επίπεδα ζήτησης. Αυτό ενδυναμώνεται περαιτέρω από την απροθυμία των εργοδοτών να προχωρήσουν σε προσλήψεις προσωπικού προτού να είναι σίγουροι πως η παρατηρούμενη αυξημένη ζήτηση θα έχει μακροχρόνιο χαρακτήρα. Τα παραπάνω οδηγούν σε μια αυξημένη συχνότητα εργασιακών ατυχημάτων, αλλά και εργασιακού άγχους, για τους απασχολούμενους, που συχνά οδηγεί σε αυξημένη συχνότητα καρδιαγγειακών νοσημάτων. 

Αυτό σημαίνει πως εφόσον οι αρνητικές επιδράσεις της ανεργίας πάνω στην υγεία μπορεί να εμφανιστούν σε μετέπειτα περιόδους και να συνεχίζουν να επιδρούν στην υγεία για πολλά χρόνια μετά, η θνησιμότητα που παρατηρείται κατά την περίοδο οικονομικής ανόδου μπορεί να οφείλεται στις δυσκολίες που βίωναν οι εργαζόμενοι  κατά την περίοδο της οικονομικής ύφεσης που προηγήθηκε, η οποία χαρακτηρίζεται από υψηλούς ρυθμούς ανεργίας. Τι συμβαίνει όμως μακροχρόνια; Μακροχρόνια, η αύξηση των ρυθμών ανεργίας συσχετίζεται με αυξημένους ρυθμούς θνησιμότητας και η ποσοτική επίδραση είναι τόσο μεγάλη, ώστε να υπερκαλύπτει τα όποια ‘θετικά’ αποτελέσματα παρατηρούνται βραχυχρόνια. Με το πέρασμα του χρόνου, η ανεργία αφήνει έντονα σημάδια πάνω στην υγεία του πληθυσμού. Συνεπώς μακροχρόνια, η αύξηση των ρυθμών ανεργίας αποτελεί έναν ιδιαίτερα επιβαρυντικό παράγοντα για την υγεία των πολιτών. Οι οικονομικές υφέσεις, πέραν της σπατάλης ανθρωπίνου κεφαλαίου που προκαλούν, αποτελούν αιτία αυξημένης θνησιμότητας.

Συμπεράσματα-Προτάσεις πολιτικής

Η υψηλή ανεργία, η μεγάλη εισοδηματική ανισότητα και ο κοινωνικός αποκλεισμός δεν επιβαρύνουν μόνο την υγεία των εμπλεκομένων. Επιδρούν αρνητικά και στην υγεία των μελλοντικών γενεών. Για τα άτομα που ανήκουν στα χαμηλότερα στρώματα της κοινωνικής ιεραρχίας, το να αποτελούν μέρος μιας "κατακερματισμένης" κοινωνίας επιβαρύνει ακόμη περισσότερο τις αρνητικές επιδράσεις στην υγεία τους από την έλλειψη ελέγχου ή/και την περιορισμένη κοινωνική τους ενσωμάτωση. Οι πολιτικές καταπολέμησης της ανεργίας, των εισοδηματικών ανισοτήτων και της φτώχειας, καθώς και οι πολιτικές καταπολέμησης του κοινωνικού αποκλεισμού, θα επηρεάσουν θετικά την υγεία των πολιτών της κοινωνίας και η ευεργετική επίδραση στους δείκτες υγείας θα είναι μακροχρόνια, μέσω της διαγενεακής επίδρασης που ασκείται στη σχέση μεταξύ υγείας και κοινωνικο-οικονομικής κατάστασης. Παράλληλα, ανάλογες πολιτικές θα έχουν θετικά αποτελέσματα και στη μείωση του δημοσιονομικού βάρους των εθνικών συστημάτων υγείας.

“Στην υγεία της Οικονομικής Επιστήμης και των Οικονομολόγων οι οποίοι είναι οι θεματοφύλακες, όχι του πολιτισμού, αλλά των δυνατοτήτων του πολιτισμού”.

John Maynard Keynes, 1945,

(Πρόποση στο δείπνο στο Royal Economic Society)

Οι οικονομολόγοι κατέχουν τη γνώση και τα εργαλεία για να ανταποκριθούν στις προσδοκίες του Keynes. Παρόλα αυτά, κάποιοι από αυτούς και κάποιοι από το πολιτικό στερέωμα προτιμούν να αγνοούν αυτή τη γνώση και αυτά τα εργαλεία, σε αντάλλαγμα για μια πολιτική η οποία επανειλημμένα έχει αποδειχθεί πως είναι όχι μόνο ανεπαρκής και ικανοποιητική μόνο για να μειώνουν τις δυνατότητες του πολιτισμού, αλλά ακόμη αποτελεί τη βάση για την παρατηρούμενη αυξημένη συχνότητα συμπτωμάτων κοινωνικού άγχους και νοσηρότητας λόγω ανεργίας και οικονομικής στέρησης. Με αυτό τον τρόπο, αποδυναμώνεται ο κοινωνικός ιστός και ενισχύονται, αντί να αντιμετωπίζονται, οι "πέντε κοινωνικοί δαίμονες" του Beveridge.

*Το κείμενο αποτελεί την ελαφρώς τροποποιημένη εκδοχή της εισήγησης του καθηγητή, του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Aberdeen, Ιωάννη Θεοδοσίου στην εκδήλωση "Εναλλακτικές πολιτικές διαχείρισης της κρίσης" που διοργάνωσε η Πανεπιστημιακή Πρωτοβουλία για την Εναλλακτική Πολιτική Διέξοδο στις 19 Νοεμβρίου στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης