Μια αριστερή πολιτική για τον 21ο αιώνα

Το βασικό πρόβλημα είναι ότι οι περισσότεροι μέντορες της παγκόσμιας αριστεράς τους δυο τελευταίους αιώνες μπέρδευαν διαρκώς τις κυκλικές παλινδρομήσεις του καπιταλισμού με τις δομικές κρίσεις. Αυτό που μου φαίνεται μεθοδολογικά ουσιώδες στην ανάλυση οποιουδήποτε ιστορικού κοινωνικού συστήματος είναι να διακρίνουμε προσεκτικά ανάμεσα στους κυκλικούς ρυθμούς οι οποίοι ορίζουν τον συστηματικό του χαρακτήρα και συνάμα του επιτρέπουν να διατηρεί ορισμένες ισορροπίες και στις πάγιες τάσεις οι οποίες προκύπτουν από αυτούς τους κυκλικούς ρυθμούς του και ορίζουν τον ιστορικό του χαρακτήρα και μάλιστα σημαίνουν ότι αργά ή γρήγορα κάθε δεδομένο σύστημα παύει πια να εξουδετερώνει τις εσωτερικές του αντιφάσεις και επομένως μπαίνει σε συστημική κρίση.

Μπορεί κανείς να δεί ολόκληρη τη νεοφιλελεύθερη επίθεση της τελευταίας εικοσαετίας ως μια γιγάντια προσπάθεια να καθυστερήσει η άνοδος του κόστους παραγωγής. Πιστεύω ακόμα χειρότερα ότι συνολικά ο βαθμός επιτυχίας αυτού του εγχειρήματος ήταν πολύ μικρός, όσο επώδυνο και αν αποδείχθηκε για όλους όσοι βρέθηκαν στο στόχαστρό του, και πως ακόμη και οι περιορισμένες επιτυχίες του δεν θα αργήσουν να αντιστραφούν.

Τι εννοούμε λοιπόν όταν λέμε ότι ένα ορισμένο σύστημα μπαίνει σε συστημική κρίση; Σημαίνει ότι οι πάγιες του τάσεις φτάνουν σε ασύμπτωτες, τις οποίες δεν μπορούν να ξεπεράσουν. Σημαίνει ότι οι μηχανισμοί που ως εκείνη τη στιγμή χρησιμοποιούνταν για να επαναφέρουν κάποιες σχετικές ισορροπίες δεν λειτουργούν πλέον. Σημαίνει ότι οι αντιφάσεις του συστήματος δεν μπορούν πλέον να εξουδετερωθούν.

Στη πολιτική της μεταβατικής περιόδου προσπαθείς να κερδίσεις πλεονέκτημα και θέσεις σε στιγμές που πολιτικά τα πάντα είναι δυνατά, ενώ οι περισσότεροι πρωταγωνιστές το βρίσκουν εξαιρετικά δύσκολο να διαμορφώσουν μεσοπρόθεσμες στρατηγικές. Η ιδεολογική και αναλυτική σύγχυση γίνεται δομική πραγματικότητα. Η οικονομία της καθημερινής ζωής αντιμετωπίζει σκαμπανεβάσματα πολύ πιο άγρια από τα συνηθισμένα. Δεν ξέρουμε ποιός θα βγει νικητής: όσοι θέλουν να μας πάνε προς την κατεύθυνση ενός νέου ιστορικού κοινωνικού συστήματος το οποίο θα κρατά από το σημερινό, το κρίσιμο χαρακτηριστικό των ιεραρχικών προνομίων ή εκείνοι που θέλουν ένα σύστημα σχετικά δημοκρατικό κι εξισωτικό. 

Ένα νέο είδος ιστορικού συστήματος θα φτιαχτεί μέσα στον επόμενο μισό αιώνα. Η παγκόσμια μάχη για το πώς θα μοιάζει αυτό το σύστημα έχει κιόλας αρχίσει. Τι μπορούμε λοιπόν να κάνουμε τώρα;

Νομίζω πως το πρώτο που μπορούμε να κάνουμε είναι να αναλύσουμε. Ένα από τα πραγματικά προβλήματα της παγκόσμιας αριστεράς είναι πως οι παλιότερες μας αναλύσεις δεν ήταν τόσο καλές όσο θα έπρεπε. Πρώτον, νομίζω πως η σωστή μονάδα ανάλυσης είναι το νεωτερικό κοσμοσύστημα, το οποίο είναι μια καπιταλιστική κοσμοοικονομία. Δεύτερον, πρέπει να αναλύουμε αυτό το κοσμοσύστημα στη μακρά διάρκεια. Τρίτον, πρέπει να κατανοούμε τις συστημικές λειτουργίες αναγνωρίζοντας την πολυπλοκότητά τους. Τέταρτο, πρέπει να δώσουμε ιδιαίτερη έμφαση στο θεσμικό ρόλο που διαδραματίζουν μέσα στους κόλπους της καπιταλιστικής κοσμοοικονομίας, τα αντισυστημικά κινήματα και οι δομές της γνώσης. Και πέμπτο, πρέπει να εντάξουμε όλη αυτή την ανάλυση σε ένα ενιαίο πλαίσιο. 

Ωστόσο η ανάλυση από μόνη της δεν είναι ποτέ δράση. Η δράση θέλει οργάνωση. Τα κοινωνικά στοιχεία που δυνητικά απαρτίζουν την παγκόσμια αριστερά είναι υπερβολικά ετερόκλητα, αντιμετωπίζουν πάρα πολύ διαφορετικά άμεσα προβλήματα και προέρχονται από εξαιρετικά διαφορετικούς μεταξύ τους πολιτισμικούς τόπους. Συλλογικά δυναμώνουμε όταν οι άνθρωποι οργανώνονται με μορφές και δομές που έχουν νόημα για τους ίδιους, αρκεί οι ομάδες που φτιάχνονται με αυτό το τρόπο, να είναι έτοιμες να μιλήσουν μεταξύ τους και να φτιάξουν συμμαχίες που και αυτές να έχουν νόημα. 

Ωστόσο, τι πράγματα ακριβώς θα έπρεπε να προωθούν αυτές οι συμμαχίες; Το πρώτο είναι αυτό που ονομάζω «εξαναγκασμό των φιλελευθέρων να είναι φιλελεύθεροι». Η καπιταλιστική κοσμοοικονομία επιβιώνει ακριβώς επειδή δεν εκπληρώνει τη φιλελεύθερη ρητορική. Η παγκόσμια αριστερά θα πρέπει συστηματικά, αβίαστα και αδιάκοπα να αποκαλύπτει την μπλόφα των φιλελευθέρων. 

Είναι επίσης απαραίτητο να έχουμε κι εμείς το δικό μας θετικό πρόγραμμα. Το καπιταλιστικό κοσμοσύστημα έφερε τη μεγαλύτερη γεωγραφική πόλωση –ως προς τον πλούτο και τα προνόμια- που γνώρισε ποτέ ο κόσμος. Και πρώτη προτεραιότητα της παγκόσμιας αριστεράς πρέπει να είναι να κλείσει αυτό το χάσμα όσο το δυνατό πιο ριζικά και γρήγορα.

Ανάμεσα στο ένα άκρο του αριστερού φάσματος που διακηρύσσει δήθεν «νέες» ιδέες –δηλαδή νερωμένες εκδοχές της κεντρώας διαχείρισης του καπιταλιστικού συστήματος- και στο άλλο άκρο, που νοσταλγεί τις απλές συνταγές του χθές, μοιάζει να έχουμε μια πραγματική ένδεια σοβαρών ιδεών.

Η παγκόσμια αριστερά χρειάζεται να αντικρίσει κατά πρόσωπο την πιο συστηματική και αποτελεσματική κριτική που έχει υποστεί η ρητορική του σοσιαλισμού: ότι η μη ιδιωτική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής οδηγεί σε σπατάλη, αδιαφορία για την τεχνολογική αποτελεσματικότητα και διαφθορά. Νομίζω πως θα μπορούσε κανείς να κρατήσει τα περισσότερα πλεονεκτήματα της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και συνάμα να εξαλείψει τα περισσότερα αρνητικά της, εντάσσοντας τις παραγωγικές δραστηριότητες σε μεσαίας κλίμακας αποκεντρωμένες και μη κερδοσκοπικές δομές, ανταγωνιστικές μεταξύ τους. Οποιοδήποτε πλεόνασμα είτε θα επιστρέφει στον οργανισμό είτε θα αποδίδεται ως φόρος στη συλλογικότητα ώστε να επενδυθεί αλλού. 

Είναι απαραίτητο από τώρα να συζητήσουμε τις δομές του ιστορικού κοινωνικού συστήματος που θέλουμε να χτίσουμε καθώς θα καταρρέει το τωρινό σύστημα. Και θα έπρεπε μάλιστα να προσπαθούμε να στήσουμε αυτές τις εναλλακτικές δομές από τώρα. Χρειάζεται να δοκιμάσουμε εναλλακτικούς τρόπους, να πειραματιστούμε, τόσο διανοητικά όσο και στη πράξη. Ούτε οι ειδικοί πρέπει να επιβάλλουν τη λύση τους πάνω στη συλλογικότητα, ούτε τα πολιτικά σώματα που παίρνουν τις αποφάσεις πρέπει να αγνοούν τη γνώση και τις συστάσεις των ειδικών. Πρέπει να επιβάλλουμε τη δημόσια συζήτηση πάνω σε αυτά τα ζητήματα και στην εξισορρόπηση των πολλαπλών αναγκών και συμφερόντων. 

Όλα αυτά δεν θα τα κάνουμε σε καιρούς ηρεμίας αλλά σε καιρούς χάους. Του ίδιου μεταβατικού χάους που θα μας προσφέρει και τις ευκαιρίες, αλλά συνάμα θα φτιάχνει ένα περιβάλλον που θα σπέρνει σύγχυση και θα μας πιέζει να στραφούμε από τη μακροπρόθεσμη ανάπλαση ενός ιστορικού κοινωνικού συστήματος στη βραχυπρόθεσμη λύση επειγόντων προβλημάτων. Με δυο λόγια, δεν θα είναι εύκολο. Αλλά το παιχνίδι σίγουρα αξίζει να παιχτεί, και να βάλουμε τα δυνατά μας!

*Το κείμενο δημιουργήθηκε απο αποσπάσματα της εισήγησης του Immanuel Wallerstein στη συνάντηση του Πυρήνα για μια Νέα Πολιτική Επιστήμη, της Αμερικανικής Ένωσης Πολιτικής Επιστήμης, στις 3 Σεπτεμβρίου του 1999. Την βρήκαμε στο βιβλίο "Για να καταλάβουμε το κόσμο μας".