"Εάν πεθάνω αφήστε το μπαλκόνι μου ανοιχτό": Μια ωδή στον Φεντερίκο Γκαρσία Λόρκα

Της Βασιλικής Κονιτοπούλου*

Ο Federico García Rodríguez, ένας πλούσιος κτηματίας με τσιγγάνικες ρίζες, παντρεύτηκε το 1897 μια δασκάλα εβραϊκής καταγωγής, τη Vicenta Lorca Romera. Στις 5 Ιουνίου του 1898 το ζευγάρι αποκτάει το πρώτο του γιο, το Federico García Lorca, κοντά σε ένα προάστιο της ισπανικής Γρανάδας (Fuente Vaqueros). Ο πρωτότοκος γιος της πενταμελής οικογένειας, ίσως και λόγω της φιλάσθενής του φύσης, θα επικεντρωθεί από την παιδική του ηλικία στην ενασχόληση με τη μουσική και συγκεκριμένα το πιάνο. 

Αν και ο ίδιος ο Lorca επιθυμούσε να αφοσιωθεί στη μουσική, τελειώνοντας την υποχρεωτική του εκπαίδευση, δίνει εισαγωγικές εξετάσεις το 1915 στο Τμήμα της Φιλοσοφικής και στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Γρανάδας ταυτοχρόνως, ακολουθώντας τις επιθυμίες των γονιών του. Εξέχοντες καθηγητές των παραπάνω σχολών έμελλε να επηρεάσουν βαθιά το ποιητικό έργο του Lorca. Τα πρώτα χρόνια υπήρξε επιμελής φοιτητής, αλλά στη συνέχεια απομακρύνθηκε παροδικά από τον πανεπιστημιακό χώρο. 

Το 1917 έχουμε τις πρώτες συγγραφικές απόπειρες, πεζά κείμενα και ποιήματα με διευρυμένη θεματολογία, θρησκευτικού περιεχομένου έως γύρω από την απελπισία για την επίτευξη της ερωτικής ολοκλήρωσης. 

Το έτος 1919 θα μπορούσε να ειπωθεί ότι ήταν το πιο κομβικό για τη μετέπειτα εξέλιξή του ως θεατρικό συγγραφέα και ποιητή, καθώς εγκαθίσταται στην περίφημη Πανεπιστημιακή Εστία της Μαδρίτης, χώρο συγκέντρωσης φοιτητών μεσοαστικής προέλευσης. Οι φοιτητές συναντούσαν στο χώρο της τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους της σύγχρονης ισπανικής, αμερικανικής και ευρωπαϊκής κουλτούρας (Κιουρί, Αϊνστάιν, Αραγκόν, Βαλερύ, Στραβίνσκυ κ.α) Στην εστία όχι μόνο θα αναπτυσσόταν πλήρως η λογοτεχνική του κλίση, αλλά θα συναντούσε πρόσωπα, όπως ο Pedro Salina, o Salvador Dali και ο Luis Buñuel που θα σημάδευαν τη ζωή του είτε καλλιτεχνικά, είτε ερωτικά, είτε σε φιλικό επίπεδο. Οι λογοτεχνικές ενασχολήσεις (αρθρογραφία, διαλέξεις, ποιητικές συλλογές και θεατρικά έργα) του Lorca πληθαίνουν καταξιώνοντάς τον με εγκωμιαστικούς χαρακτηρισμούς [1] μόλις στα επόμενα πέντε χρόνια. 

Το 1929 εξαιτίας μια ερωτικής απογοήτευσης ο Lorca αισθάνεται την ανάγκη να απομακρυνθεί από την Ισπανία και έτσι ετοιμάζει τη φυγή του για την Αμερική. Εκεί ξεκινάει την καλλιτεχνική του δράση από το Πανεπιστήμιο της Κολούμπια, εγκαινιάζοντας μια νέα συγγραφική περίοδο. 

Το 1930 επιστρέφει πίσω στην Ισπανία, όπου οι πολιτικές εξελίξεις ήταν ραγδαίες και τα χρόνια που θα ακολουθήσουν θα χαρακτηριστούν από αναταραχές, συγκρούσεις πολιτικές και κοινωνικές. Ο Lorca, μια προσωπικότητα έντονα δημοκρατική, ευαισθητοποιημένη να αφουγκράζεται φυλετικές και κοινωνικές αδικίες αγωνίστηκε μέσα από το συγγραφικό έργο του και το θεατρικό θίασο που διεύθυνε (La Barraca) να τις αναδείξει και να τις καταδικάσει, αν και ποτέ του δεν υποστήριξε επίσημα κάποιο πολιτικό κόμμα. Το 1933 τα ισπανικά φασιστικά κινήματα ενθαρρύνονται και αρχίζουν να κινητοποιούνται και δε θα αργήσουν να στιγματίσουν το πρόσωπό του, που γευόταν τότε την επιτυχία σε Ισπανία και Αμερική. 

Προς τα τέλη του 1935 η πολιτική κατάσταση της Ισπανίας είναι πλέον έκρυθμη, αλλά ο Lorca δε διστάζει να συμμετέχει σε μαζικές συγκεντρώσεις του εργατικού κινήματος, να ποτίζει τις δηλώσεις του με σοσιαλιστικό χρώμα και να αντιτίθεται θερμά στο δικτατορικό θεσμό. Στις 14 Ιουλίου του 1936 η αντιδημοκρατική εξέγερση ξεκινάει από το Μαρόκο και οι εκτελέσεις των δημοκρατικών οπαδών πολλαπλασιάζονται με γοργό ρυθμό. Έτσι, ένα μήνα ακριβώς αργότερα στήνεται επιχείρηση ευρείας κλίμακας με την έγκριση της πολιτικής διοίκησης για τη σύλληψη. Εκτελέστηκε εξ επαφής από Juan Luis Trescastro στις 18 Αυγούστου του 1936 στο Fuente Grande, στην επανομαζόμενη πηγή των δακρύων, καθώς για τους στασιαστές ήταν ένας ακόμη κόκκινος. Μετά από τρεις βδομάδες κυκλοφόρησε η φήμη για την εκτέλεσή του θορυβώντας τον ισπανόφωνο αλλά και τον ευρωπαϊκό κόσμο. (Ίαν Γκίμπσον: 1999).

Ατσίγγανε κι αφέντη μου με τι να σε στολίσω;

Φέρτε το μαυριτανικό σκουτί το πορφυρό

Στον τοίχο της Καισαριανής μας φέραν από πίσω

Κι ίσα ένα αντρίκειο ανάστημα ψηλώσαν το σωρό.

Απόσπασμα από το ποίημα «Federico García Lorca- 1979» του Ν. Καββαδία

Το έργο του Λόρκα [2]

Ποίηση [3]

Ο Λόρκα αυτοαποκαλείται ο ίδιος ποιητής και εκδίδει την πρώτη του συλλογή το 1921. Φυσικά μετέπειτα ακολουθούν κι άλλες συγγραφές συλλογών ποιημάτων [4]. Η χάρη, η ευαισθησία, η τραγικότητα, ο ιδιόμορφος συμβολισμός [5], οι εικόνες και ο ρυθμός είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά της λορκιανής ποίησης, ενώ ο θάνατος, άτυχος έρωτας και απόγνωση είναι η συχνότερη θεματολογία τους. 

Το καλοκαίρι του 1924 τα «Τσιγγάνικα Τραγούδια» παίρνουν τη μορφή βιβλίου, που θα κυκλοφορήσει τέσσερα χρόνια αργότερα. Αυτή η ποιητική συλλογή αποτελεί το πιο πολυδιαβασμένο, μελετημένο, ονομαστό και με τις περισσότερες απαγγελίες βιβλίο στο σύνολο της ισπανικής λογοτεχνίας. Οι πωλήσεις έφτασαν στα ύψη και ο Λόρκα έγινε διάσημος μέσα σε λίγες βδομάδες. 

Σαγήνη τρέχα, τρέχα Σαγήνη,

Ο πράσινος αγέρας θα σ’ αρπάξει!

Σαγήνη τρέχα, τρέχα Σαγήνη!

Πρόσεξε τον από πού θε να΄ ρθει!

Σάτυρος των χλωμών των αστεριών

Με λάμψη διαστίλβουσα όλων του των γλωσσών…

Απόσπασμα από το ποίημα «Η Σαγήνη κι ο αγέρας»

Κατά τη διαμονή του στην Αμερική ο Λόρκα συνθέτει τη συλλογή «Ο Ποιητής στη Νέα Υόρκη», μια συλλογή που χαρακτηρίζεται από τις υπερρεαλιστική γραφή, την πύκνωση, την έντονη μεταφορά, τη μελαγχολία, την αποξένωση, την απέχθεια προς τις μάζες και τον καυτηριασμό προς τον υποκριτικό κατεστημένο καθολικισμό. 

Δολοφονημένος απ’ τον ουρανό.

Ανάμεσα στις φιγούρες που οδεύουν προς το ερπετό

Και στις μορφές που αναζητούν το κρύσταλλο,

Θ’ αφήσω να μακρύνουν τα μαλλιά μου…

Απόσπασμα από το ποίημα «Επιστροφή από περίπατο»

Μετά το θάνατο του ποιητή θα εκδοθεί και η συλλογή «Τα Σονέτα του Σκοτεινού Έρωτα», ενός έρωτα βασανισμένου, μυστικού και ίσως θανατηφόρου. 

Φοβάμαι μη χάσω το θαύμα 

Των αγαλμάτινων ματιών σου και τη μελωδία

Που μου αποθέτει νύχτα στο μάγουλο

Το μοναχικό ρόδο της ανάσας σου

Απόσπασμα από το ποίημα «Σονέτο του γλυκού παραπόνου»

Θέατρο [6]

Το δραματικό του έργο δεν είναι άλλο παρά ένα ποίημα που έγινε θέατρο. Ο Λόρκα δεν αναπτύσσει θεατρικά με ποιητική γλώσσα, αλλά ένα ποίημα αναπτύσσεται σε θέατρο, με μια τόσο απλούστατη επεξεργασία, μια δεξιοτεχνία αφαιρέσεως. Τα θέματα και οι ήρωες του αλιεύονται μέσα από την καθημερινή παραδοσιακή μυθολογία της ζωής. Τα πρόσωπα του έργου του είναι γνήσια λαϊκά όντα που η δραματική τους αντινομία ερμηνεύεται από τη σύγκρουσή τους με τις αντιλήψεις, τα έθιμα, τις πίστεις, τις παραδόσεις με τις οποίες ζει τον επίπονο βίο του ο άνθρωπος. Το έργο του, δηλαδή, είναι προορισμένο για να κάνει το θεατή να πάσχει με τις ίδιες συγκρούσεις με τις οποίες ζει καθημερινά. Ο ίδιος θεωρούσε ότι μόνον δυο θέματα μπορεί να απασχολούν το θέατρο: τα σαρκικά και τα κοινωνικά προβλήματα, μετατρέποντας τον σε έκδηλο εχθρό του εμπορικού θεάτρου. Ο Λόρκα έστησε τα έργα του αφορμώμενος από τον έρωτα, τη βιαιότητα, τη μοναξιά, το συναγωνισμό και τη δημιουργία, τη προδοσία και το θάνατο, προτιμώντας πάντα τις γυναικείες φιγούρες. Ούτε συμβατικό θέατρο, ούτε θέατρο της προπαγάνδας: η τραγική του ποίηση εγκαθιστά ένα θέατρο πνευματικό, κοινωνικό, αισθητικά επαναστατικό (Jean Canavaggio)

Το παραδοσιακό θέμα μετατρέπεται σε δραματική σύγκρουση στο «Σπίτι της Μπερνάντα Άλμπα», στη «Δόνια Ροσίτα η Ανύπαντρη» και στη «Γέρμα». Ο λαϊκός ηρωισμός, η θυσία για το απόλυτο και το πάθος προσφέρεται στη «Μαριάνα Πινέδα», ενώ στο «Ματωμένος Γάμος» αποδεικνύεται ότι το θέατρο είναι ποίηση [7].

Λεονάρντο:

Εκεί που δεν μπορούν να’ ρθούνε

Όσοι μας κυνηγάνε τώρα.

Εκεί που θα μπορώ να σε κοιτάζω!

Το ξέρω. Έπρεπε να σ’ αφήσω.

Αν είχα νου για να σκεφτώ.

Μα από κοντά σου δεν μπορώ

Να φύγω πια. Κι εσύ, το ίδιο.

Δοκίμασε. Καν’ ένα βήμα.

Καρφιά του φεγγαριού κάρφωσαν

Τη μέση μου με τους γοφούς σου.

Θα μας χωρίσουν, όταν μονάχα

Θα ’χω πεθάνει.

Απόσπασμα από το «Ματωμένο Γάμο»

Το στοιχείο του Θανάτου

Το στοιχείο του θανάτου είναι επαναλαμβανόμενο στο έργο του Λόρκα. Ο θάνατος παρουσιάζεται ως μοιραίο γεγονός, αλλά παράλληλα και ως κάθαρση, αφού είναι η μοναδική λύτρωση για τους λορκιανούς χαρακτήρες που είναι γεμάτοι από καταπιεσμένο πάθος. Επίσης, έμφαση δίνεται στον προσωπικό πόνο που νιώθει ο μεσογειακός άνθρωπος για την απώλεια. 

Ο ποιητής ονόμασε το θάνατο με τη δυσμετάφραστη ισπανική λέξη duende. Το duende είναι η κρυφή ψυχή των πραγμάτων. Ζει μονάχα σε αστραφτερές στιγμές στην ανθρώπινη ζωή και είναι ο μοναδικός λόγος ομορφιάς της. Το duende είναι η διονυσιακή απειλή του θανάτου που βακχεύει την ανθρώπινη ύλη και την απαθανατίζει σε μερικές μονάχα, αλλά συγκλονιστικές στιγμές (Τάσος Λιγνάδης: 1992).

Το σώμα του ποιητή δε βρέθηκε ποτέ. Ήταν ο θάνατός του ένας θάνατος που σέβεται το duende…

Comprendí que me habían asesinado.

Recorrieron los cafés y los cementerios y las inglesias

Abrieron los toneles y los armarios,

Destrozaron tres esqueletos para arranacar sus dientes de oro.

Ya no me encontraron,

¿No me encontraron?

No. No me encontraron.

Απόσπασμα από το ποίημα «Fabula y Rueda de los Tres Amigos»

*Η Βασιλική Κονιτοπούλου είναι υποψήφια διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο της Σαλαμάνκα.

Σημειώσεις:

[1] «Το αλάτι του πνεύματός μας, η σοφία και η ειρωνία των χωρικών μας, η λάμψη και ο ρυθμός των τραγουδιών μας συγκεντρώθηκαν σε ένα άνθρωπο…. Κι από αυτά εξεπήγαζε η τέχνη του Λόρκα.» Damaso Alonso

[2] Ο Λόρκα εντάσσεται στη γενιά του 27. Άλλοι εκπρόσωποι της γενιάς του 27 είναι: G. Diego, R. Alberti, P. Salinas, J. Guillen, L. Cernuda, D. Alonso, V. Aleixandre, E. Prados και Μ. Altolaquirre. Χαρακτηριστικά της γενιάς του 27 είναι η αναζήτηση της καθαρότητας, της τελειότητας συνάμα με τις σουρρεαλιστικές επιρροές. Η προοδευτική αυτή γενιά σταδιακά στρατεύτηκε και η μεταπολεμική περίοδος βρήκε τους περισσότερους εκπροσώπους της εξόριστους.

[3] «…είναι καλύτερο να ακούς την ποίηση παρά να τη διαβάζεις. Η ζωή θέλει να μείνει λέξη που ο άνθρωπος ακούει. Η γραφή έχει κάτι από θάνατο, αλλά η λέξη είναι ζωή. Αγαπώ τη ζωή και έτσι αγαπώ τη λέξη.» Φ.Γ. Λόρκα

[4] Libro de Poemas», «Poemas del cante jondo», «Primeras Canciones», «Canciones», «Θρήνος για τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας», «Ποιήματα της Γαλικίας», «Το ντιβάν του Ταμαρίτ», «Ωδή στο Σαλβαδόρ Νταλί», «Ωδή στη Θεία Ευχαριστία», «Ωδή στο Σεσωστρί- Ωδή στο Ουόλτ Ουίτμαν», «Αποκεφαλισμοί».

[5] Η σελήνη, για παράδειγμα, είναι το στοιχείο που εμφανίζεται συχνότερα στο έργο του (218 στα ποιήματα και 81 στα θεατρικά). Λειτουργεί ως «ψυχοπομπός» και είναι σχεδόν πάντα ψυχρή, αναιμική, δαιμονική και κακόβουλη

[6] «…σε τούτες τις δραματικές στιγμές ο καλλιτέχνης οφείλει να γελά και να κλαίει με το λαό του. Πρέπει να αφήσουμε την ανθοδέσμη με τα κρίνα και να χωθούμε στη λάσπη, ως τη μέση, για να βοηθήσουμε αυτούς που ψάχνουν τα κρίνα. Προσωπικά, νιώθω την ανάγκη να επικοινωνήσω με τους άλλους. Γι αυτό χτύπησα την πόρτα του θεάτρου και γι αυτό αφιερώνω όλο μου το ταλέντο εκεί…» Φ.Γ. Λόρκα

[7] Άλλα θεατρικά έργα του είναι: «Χριστός», «Τα μάγια της Πεταλούδας», «Κωμικοτραγωδία του Δον Κριστόμπαλ και της Κυρά Ροσίτας», «Θαυμαστή Μπαλωματού», «Ο έρωτας του Δον Περλιμπλίν με την Μπελίσα στον κήπο Αλελούια», «Η μικρή παράσταση του δον Κριστόμπαλ», «Ταξίδι στη Σελήνη», «Σαν περάσουν 5 χρόνια», «Το κοινό», «Τα όνειρα της εξαδέλφης μου Αουρέλια» και κάποια μονόπρακτα.

Βιβλιογραφία

Γκίμπσον, Ι. (1999). Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα. Αθήνα: Μικρή Άρκτος

Λιγνάδης, Τ. (1992). Ο Λόρκα και οι Ρίζες. Αθήνα: Έκτυπο

Canavaggio, J. Historia de la Literatuta Española, El Siglo Veinte. Barcelona: Editorial Ariel