Το θάρρος της απόφασης: Ένας αριστερός φόρος τιμής στη Θάτσερ

Του Slavoj Zizek

Στις τελευταίες σελίδες του μνημειώδους «Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου» του, ο Winston Churchill συλλογίζεται σχετικά με το αίνιγμα της στρατιωτικής απόφασης: αφού οι ειδικοί (οικονομικοί και στρατιωτικοί αναλυτές, ψυχολόγοι, μετεωρολόγοι) προτείνουν την ανάλυσή τους, κάποιος πρέπει να αναλάβει την απλή και, γι 'αυτόν ακριβώς τον λόγο, πιο δύσκολη πράξη της μεταφοράς αυτού του πολύπλοκου πλήθους σε ένα απλό "ναι" ή "όχι". Θα επιτεθούμε ή συνεχίζουμε να περιμένουμε... Αυτή η χειρονομία, η οποία δεν μπορεί ποτέ να είναι πλήρως θεμελιωμένη σε λόγους, ανήκει στον «Αφέντη» [1]. Οι ειδικοί εμπειρογνώμονες θα παρουσιάσουν την κατάσταση στην πολυπλοκότητά της, αλλά ο Αφέντης θα την απλοποιήσει στο σημείο της απόφασης.

Ο «Αφέντης» είναι απαραίτητος ειδικά σε καταστάσεις βαθιάς κρίσης. Η λειτουργία του «Αφέντη» είναι να θεσπίσει μια αυθεντική διαίρεση - μια διαίρεση μεταξύ εκείνων που θέλουν να συρθούν πίσω στις παλιές παραμέτρους και όσων έχουν επίγνωση των αναγκαίων αλλαγών. Ένας τέτοιος διαχωρισμός, κι όχι οι ευκαιριακοί συμβιβασμοί, είναι ο μόνος δρόμος για την πραγματική ενότητα. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα, το οποίο σίγουρα δεν είναι προβληματικό: η Γαλλία το 1940. Ακόμη και ο Jacques Duclos, ο δεύτερος τη τάξει του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος, παραδέχτηκε σε μια ιδιωτική συζήτηση ότι αν, στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, επρόκειτο να πραγματοποιηθούν ελεύθερες εκλογές στη Γαλλία, ο στρατάρχης Πετέν θα είχε κερδίσει με 90 τοις εκατό των ψήφων. Όταν ο De Gaulle, στην ιστορική πράξη του, αρνήθηκε να αναγνωρίσει τη συνθηκολόγηση με τους Γερμανούς και συνέχισε να αντιστέκεται, ισχυρίστηκε ότι ήταν μόνον αυτός, κι όχι το καθεστώτος του Vichy, ο οποίος μιλά εκ μέρους της αληθινής Γαλλίας (για λογαριασμό της αληθινής Γαλλία ως τέτοιας, όχι μόνο για λογαριασμό της «πλειοψηφίας των Γάλλων»!). Αυτό που έλεγε ήταν βαθιά αληθινό, ακόμη και αν «δημοκρατικά» ήταν όχι μόνο χωρίς νομιμότητα, αλλά σαφώς σε αντίθεση με την άποψη της πλειοψηφίας των Γάλλων.

Η Μάργκαρετ Θάτσερ ήταν ένας τέτοιος «Αφέντης», επέμενε στην απόφασή της, η οποία αρχικά γινόταν αντιληπτή ως τρελή, ανυψώνοντας σταδιακά την δική της τρέλα σε μια αποδεκτή νόρμα. Όταν η Θάτσερ ρωτήθηκε για το μεγαλύτερο επίτευγμά της, αμέσως απάντησε: «Οι Νέοι Εργατικοί».  Και είχε δίκιο: ο θρίαμβος της ήταν ότι ακόμα και οι πολιτικοί της αντίπαλοι υιοθέτησαν τις βασικές οικονομικές πολιτικές της - ο πραγματικός θρίαμβος δεν είναι η νίκη επί του εχθρού, ο πραγματικός θρίαμβος συμβαίνει όταν ο ίδιος ο εχθρός αρχίζει να χρησιμοποιεί τη γλώσσα σας, έτσι ώστε οι ιδέες σας να αποτελούν το θεμέλιο ολόκληρου του πεδίου.

Επομένως, τι έχει απομείνει σήμερα από την κληρονομιά της Θάτσερ; Η νεοφιλελεύθερη ηγεμονία σαφώς καταρρέει. Η Θάτσερ ήταν ίσως η μόνη αληθινή «θατσερική»- προφανώς πίστευε στις ιδέες της. Ο σημερινός νεοφιλελευθερισμός, αντίθετα, «μόνο φαντάζεται ότι πιστεύει στον εαυτό του και απαιτεί από τον κόσμο να φανταστεί το ίδιο πράγμα» (για να παραθέσω τον Μαρξ). Εν ολίγοις, σήμερα, ο κυνισμός επιδεικνύεται ανοικτά. Θυμηθείτε το σκληρό αστείο από την ταινία «To be or not to be» του Lubitch: όταν ρωτήθηκε για τα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης στην κατεχόμενη Πολωνία, ο υπεύθυνος αξιωματικός των Ναζί του στρατοπέδου συγκέντρωσης Erhardt απάντησε απότομα: «Εμείς κάνουμε τη συγκέντρωση, και οι Πολωνοί κάνουν το κάμπινγκ».

Μήπως δεν ισχύει το ίδιο για την πτώχευση της Enron, τον Ιανουάριο του 2002 (καθώς και για κάθε χρηματοπιστωτική κατάρρευση που ακολούθησε), η οποία μπορεί να ερμηνευθεί ως ένα είδος ειρωνικού σχολίου για την έννοια της κοινωνίας των κινδύνων; Χιλιάδες εργαζόμενοι που έχασαν τις θέσεις εργασίας και τις αποταμιεύσεις τους ήταν σίγουρα εκτεθειμένοι στον κίνδυνο, αλλά χωρίς καμία πραγματική δυνατότητα επιλογής - ο κίνδυνος εμφανίστηκε σε αυτούς ως μια τυφλή μοίρα. Αυτοί, αντίθετα, που είχαν μια εικόνα για τους κινδύνους καθώς και μια δυνατότητα να παρέμβουν στην κατάσταση (τα κορυφαία στελέχη), ελαχιστοποίησαν τους κινδύνους τους ρευστοποιώντας τα δικαιώματα των μετοχών τους πριν την πτώχευση - έτσι είναι αλήθεια ότι ζούμε σε μια κοινωνία επικίνδυνων επιλογών, αλλά μερικοί (τα στελέχη της Wall Street) έχουν τις επιλογές, ενώ άλλοι (οι κοινοί άνθρωποι που πληρώνουν ενυπόθηκα δάνεια) έχουν τους κινδύνους.

Μια από τις παράξενες συνέπειες της χρηματοπιστωτικής κατάρρευσης και των μέτρων που λαμβάνονται για την αντιμετώπισή της (τεράστια χρηματικά ποσά για να βοηθήσουν τις τράπεζες) ήταν η αναβίωση του έργου της Ayn Rand, το πιο κοντινό που μπορεί κανείς να πλησιάσει σε μια ιδεολόγο του «η απληστία είναι καλή» ριζοσπαστικού καπιταλισμού - οι πωλήσεις του magnum opus της «Atlas Shrugged» εκτινάχθηκαν και πάλι. Σύμφωνα με ορισμένες αναφορές, υπάρχουν ενδείξεις ότι το σενάριο που περιγράφεται στο «Atlas Shrugged» - οι ίδιοι οι δημιουργικοί καπιταλιστές να απεργούν–  βιώνεται ήδη. Ο John Campbell, ένας ρεπουμπλικάνος γερουσιαστής, δήλωσε: «Οι πετυχημένοι βρίσκονται σε απεργία. Βλέπω, σε ένα μικρό επίπεδο, ένα είδος διαμαρτυρίας από τους ανθρώπους που δημιουργούν θέσεις εργασίας (...) οι οποίοι οπισθοχωρούν από τις φιλοδοξίες τους, επειδή βλέπουν πώς θα τιμωρηθούν γι 'αυτές». Ο παραλογισμός αυτής της αντίδρασης είναι ότι αναγνωρίζει εντελώς λάθος την κατάσταση: τα περισσότερα από τα γιγαντιαία ποσά των πακέτων διάσωσης προορίζονται ακριβώς για τους απορυθμισμένους «τιτάνες» που απέτυχαν στα «δημιουργικά» σχέδια τους και έτσι επέφεραν την κατάρρευση. Δεν είναι οι μεγάλες δημιουργικές ιδιοφυΐες που βοηθούν τώρα τους τεμπέληδες, απλούς ανθρώπους, είναι οι απλοί φορολογούμενοι που βοηθούν τις αποτυχημένες «δημιουργικές μεγαλοφυΐες».

Η άλλη πτυχή της κληρονομιάς της Θάτσερ που στοχεύουν οι αριστεροί επικριτές της ήταν η «αυταρχική» μορφή ηγεσίας της, η έλλειψη της έννοιας του δημοκρατικού συντονισμού. Εδώ, όμως, τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα από όσο φαίνονται. Οι συνεχιζόμενες λαϊκές διαμαρτυρίες σε όλη την Ευρώπη συγκλίνουν σε μια σειρά αιτημάτων που, με τον αυθόρμητο και προφανή χαρακτήρα τους, διαμορφώνουν ένα είδος «επιστημολογικού εμποδίου» για την ορθή αντιπαράθεση με τη συνεχιζόμενη κρίση του πολιτικού μας συστήματος. Αυτά διαβάζονται ως μια εκλαϊκευμένη εκδοχή της ντελεζιανής πολιτικής: οι άνθρωποι ξέρουν τι θέλουν, είναι σε θέση να το ανακαλύψουν και να το διαμορφώσουν, αλλά μόνο μέσω της δικής τους συνεχής δέσμευσης και δραστηριότητας. Επομένως, χρειαζόμαστε ενεργό συμμετοχική δημοκρατία, όχι μόνο την αντιπροσωπευτική δημοκρατία με το εκλογικό τελετουργικό της που κάθε τέσσερα χρόνια διακόπτει την παθητικότητα των ψηφοφόρων. Χρειαζόμαστε την αυτο-οργάνωση του πλήθους, όχι ένα συγκεντρωτικό Λενινιστικό Κόμμα με τον Ηγέτη, κ.λ.π.

Αυτός ο μύθος της μη αντιπροσωπευτικής άμεσης αυτο-οργάνωσης είναι η τελευταία παγίδα, η βαθύτερη ψευδαίσθηση η οποία και είναι πιο δύσκολο να αποκηρυχθεί. Ναι, υπάρχουν σε κάθε επαναστατική διαδικασία εκστατικές στιγμές ομαδικής αλληλεγγύης όπου χιλιάδες, εκατοντάδες χιλιάδες, κατέχουν από κοινού ένα δημόσιο χώρο, όπως στην πλατεία Ταχρίρ πριν δύο χρόνια. Ναι, υπάρχουν στιγμές έντονης συλλογικής συμμετοχής όπου οι τοπικές κοινότητες συζητούν και αποφασίζουν, όταν οι άνθρωποι ζουν σε ένα είδος μόνιμης κατάστασης έκτακτης ανάγκης, παίρνοντας τα πράγματα στα χέρια τους, χωρίς κανέναν ηγέτη να τους καθοδηγεί. Ωστόσο, τέτοιες καταστάσεις δεν διαρκούν, και η "κόπωση" δεν είναι εδώ ένα απλό ψυχολογικό γεγονός αλλά μια κατηγορία κοινωνικής οντολογίας.

Η μεγάλη πλειοψηφία -εµού συµπεριλαµβανοµένου- θέλει να είναι παθητική και να βασίζεται σε έναν αποτελεσματικό κρατικό μηχανισμό για να εξασφαλιστεί η ομαλή λειτουργία του συνόλου του κοινωνικού οικοδομήματος, ώστε να μπορεί να συνεχίσει το έργο της ήρεμα. Ο Walter Lippmann έγραψε στο βιβλίο του «Public Opinion» (1922) ότι η αγέλη των πολιτών θα πρέπει να κυβερνάται από «μια εξειδικευμένη κατηγορία της οποίας τα συμφέροντα φτάνουν πέρα από την τοποθεσία» - αυτή η ελίτ θα λειτουργήσει ως ένας μηχανισμός γνώσης που παρακάμπτει το κύριο ελάττωμα της δημοκρατίας, το αδύνατο ιδανικό του «αρμόδιου για τα πάντα πολίτη». Έτσι λειτουργούν οι δημοκρατίες μας - με τη συγκατάθεσή μας: δεν υπάρχει κανένα μυστήριο σε ό,τι έλεγε ο Lippmann, είναι ένα προφανές γεγονός. Tο μυστήριο είναι ότι, ενώ το γνωρίζουμε, παίζουμε το παιχνίδι. Ενεργούμε σαν να είμαστε ελεύθεροι και να αποφασίζουμε ελεύθερα, σιωπηλά όχι μόνο αποδεχόμαστε, αλλά ακόμη και απαιτούμε μια αόρατη διαταγή (εγγεγραμμένη στην ίδια την μορφή του ελεύθερου λόγου μας) που να μας λέει τι να κάνουμε και τι να σκεφτούμε. «Οι άνθρωποι ξέρουν τι θέλουν» - Όχι, δεν ξέρουν και δεν θέλουν να ξέρουν.  Χρειάζονται μια καλή ελίτ. Για αυτό κι ένας σωστός πολιτικός δεν συνηγορεί μόνο υπέρ των συμφερόντων των πολιτών αλλά είναι μέσα από αυτόν που θα ανακαλύψουν αυτό που «πραγματικά θέλουν».

Όσον αφορά την αυτο-οργάνωση του πλήθους ενάντια στην ιεραρχική τάξη που διατηρείται από την αναφορά σε έναν χαρισματικό ηγέτη, σημειώστε την ειρωνεία του γεγονότος ότι η Βενεζουέλα, μια χώρα που επαινέθηκε από πολλούς για τις προσπάθειές της να αναπτύξει τρόπους άμεσης δημοκρατίας (τοπικά συμβούλια, συνεταιρισμοί, εργαζόμενοι να λειτουργούν τα εργοστάσια), είναι επίσης μια χώρα της οποίας πρόεδρος ήταν ο Ούγκο Τσάβες, ένας ισχυρός  χαρισματικός ηγέτης. Είναι λες και ο φροϋδικός κανόνας της μεταβίβασης βρίσκεται σε λειτουργία: προκειμένου τα άτομα να «φτάσουν πέρα από τον εαυτό τους», να ξεφύγουν από την παθητικότητα των αντιπροσωπευτικών πολιτικών και να συμμετάσχουν οι ίδιοι ως άμεσοι πολιτικοί παράγοντες, η αναφορά σε έναν ηγέτη είναι απαραίτητη, έναν ηγέτη ο οποίος τους επιτρέπει να ξεφύγουν από το τέλμα, όπως ο βαρόνος Munchhausen, έναν ηγέτη ο οποίος  «υποτίθεται ότι γνωρίζει» τι θέλουν. Είναι με αυτή την έννοια που ο Alain Badiou πρόσφατα επισημάνει πως η οριζόντια δικτύωση υπονομεύει τον κλασικό «Αφέντη», αλλά ταυτόχρονα γεννά νέες μορφές κυριαρχίας που είναι πολύ ισχυρότερες από αυτόν.  Η θέση του Badiou είναι ότι ένα υποκείμενο χρειάζεται έναν «Αφέντη» για να ανυψωθεί πάνω από το «ανθρώπινο ζώο» και να πιστέψει σε ένα Συμβάν:

«Ο Αφέντης είναι αυτός που βοηθά το άτομο να γίνει υποκείμενο. Δηλαδή, αν κάποιος παραδέχεται ότι το υποκείμενο αναδύεται στην ένταση μεταξύ του ατόμου και της καθολικότητας, τότε είναι προφανές ότι το άτομο χρειάζεται μια διαμεσολάβηση, και ως εκ τούτου μια εξουσία, προκειμένου να επιτευχθεί πρόοδος προς αυτή την κατεύθυνση. Πρέπει να ανανεωθεί η θέση του αφέντη - δεν είναι αλήθεια ότι μπορεί κανείς να κάνει χωρίς αυτήν, ακόμα και ειδικά στην προοπτική της χειραφέτησης».

Ο Badiou δεν φοβάται να αντιτάξει τον αναγκαίο ρόλο του «Αφέντη» στην «δημοκρατική» μας ευαισθησία: «Αυτή η κεφαλαιώδης λειτουργία των ηγετών δεν είναι συμβατή με τη κυρίαρχη «δημοκρατική» ατμόσφαιρα και αυτός είναι ο λόγος που ασχολούμαι με ένα πικρό αγώνα εναντίον της (σε τελική ανάλυση, πρέπει να ξεκινήσουμε με την ιδεολογία)».

Θα πρέπει να ακολουθήσουμε άφοβα την πρότασή του: προκειμένου να ξυπνήσουμε αποτελεσματικά τα άτομα από τον δογματικό τους «δημοκρατικό λήθαργο», από την τυφλή εμπιστοσύνη τους στις θεσμοθετημένες μορφές της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, οι εκκλήσεις για άμεση αυτο-οργάνωση δεν είναι αρκετές: ένα νέο σχήμα του «Αφέντη» είναι αναγκαίο.

 Δεν υπάρχει απολύτως τίποτα εγγενώς «φασιστικό» σε αυτές τις γραμμές [2] - το υπέρτατο παράδοξο των πολιτικών δυναμικών είναι ότι ο «Αφέντης» είναι απαραίτητος για να τραβήξει τα άτομα έξω από το τέλμα της αδράνειας τους και να τους κινητοποιήσει προς τον αυτο-υπερβατικό απελευθερωτικό αγώνα για την ελευθερία.

Αυτό που χρειαζόμαστε σήμερα, σε αυτή την κατάσταση, είναι μια Θάτσερ της αριστεράς: ένας ηγέτης που θα επαναλάβει τη χειρονομία της Θάτσερ προς την αντίθετη κατεύθυνση, μετασχηματίζοντας ολόκληρο το πεδίο των προϋποθέσεων που είναι κοινές στις σημερινές πολιτικές ελίτ όλων των κύριων κατευθύνσεων.

Πηγή: New Statesman

Μετάφραση: Αντώνης Γαλανόπουλος

Σημειώσεις:

[1] Στα αγγλικά χρησιμοποιείται ο όρος "Master" για αυτό και επιλέχθηκε στα ελληνικά η μετάφραση "Αφέντης" και όχι η πιο συνηθισμένη σε πολιτικά κείμενα "Ηγέτης".

[2] O Zizek έχει μόλις παραθέσει στίχους του Ρεμπώ τους οποίους προτιμήσαμε να μην μεταφράσουμε και να μην παραθέσουμε εφόσον δεν αλλοιώνεται το νόημα και η συνοχή του κειμένου.

Οι στίχοι στα αγγλικά είναι:

"A tap of your finger on the drum releases all sounds and initiates the new harmony.

A step of yours is the conscription of the new men and their marching orders.

You look away: the new love!

You look back, — the new love!"