Η κρίση της Δύσης αφορά τόσο τη Δημοκρατία όσο την οικονομία

Του Σλαβοϊ Ζίζεκ

Σε μία από τις τελευταίες συνεντεύξεις πριν από την πτώση του, o Νικολάε Τσαουσέσκου ρωτήθηκε από έναν δυτικό δημοσιογράφο πώς δικαιολογείται το γεγονός ότι οι πολίτες της Ρουμανίας δεν θα μπορούσαν να ταξιδεύουν ελεύθερα στο εξωτερικό, αν και η ελευθερία  της μετακίνησης κατοχυρώνεται από το Σύνταγμα. Η απάντησή του αντιστοιχούσε στην καλύτερη παράδοση της σταλινικής σοφιστείας: αλήθεια, το Σύνταγμα εγγυάται την ελευθερία της μετακίνησης, αλλά εγγυάται επίσης το δικαίωμα σε μια ασφαλή, ευημερούσα πατρίδα. Έτσι, έχουμε εδώ μια πιθανή σύγκρουση των δικαιωμάτων: αν επιτρεπόταν στους πολίτες της Ρουμανίας να φύγουν από τη χώρα, η ευημερία της πατρίδας τους θα μπορούσε να απειληθεί. Σε αυτή τη σύγκρουση, κάποιος πρέπει να κάνει μια επιλογή, και το δικαίωμα σε μια ευημερούσα, ασφαλή πατρίδα έχει σαφή προτεραιότητα ...

Φαίνεται ότι αυτό το ίδιο πνεύμα είναι ζωντανό σήμερα στη Σλοβενία. Τον περασμένο μήνα το συνταγματικό δικαστήριο έκρινε ότι ένα δημοψήφισμα σχετικά με τη νομοθεσία για την σύσταση μιας «κακής τράπεζας» θα ήταν αντισυνταγματικό – στη πραγματικότητα απαγορεύθηκε μια λαϊκή ψήφος επί του θέματος. Το δημοψήφισμα είχε προταθεί από τα συνδικάτα αμφισβητώντας την νεοφιλελεύθερη οικονομική πολιτική της κυβέρνησης, και η πρόταση συγκέντρωσε αρκετές υπογραφές για να γίνει υποχρεωτική.

Η ιδέα της «κακής τράπεζας» ήταν ένα μέρος για να μεταφερθούν όλα τα κακά πιστωτικά από τις κύριες τράπεζες, οι οποίες στη συνέχεια θα διασώζονταν με κρατικά χρήματα (δηλαδή με έξοδα των φορολογουμένων), έτσι ώστε να αποτρέπεται κάθε σοβαρή έρευνα για το ποιος ήταν υπεύθυνος για αυτή την κακή πίστωση αρχικά. Το μέτρο αυτό, το οποίο συζητείται εδώ και μήνες, απέχει πολύ από το να είναι γενικά αποδεκτό, ακόμη και από ειδικούς στα οικονομικά. Γιατί, λοιπόν, να απαγορευτεί το δημοψήφισμα; Το 2011, όταν η κυβέρνηση του Γιώργου Παπανδρέου στην Ελλάδα πρότεινε τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος σχετικά με τα μέτρα λιτότητας, υπήρξε πανικός στις Βρυξέλλες, αλλά ακόμα και εκεί κανείς δεν τόλμησε να το απαγορεύσει άμεσα.

Σύμφωνα με τη σλοβενικό συνταγματικό δικαστήριο, το δημοψήφισμα "θα μπορούσε να προκαλέσει αντισυνταγματικές συνέπειες ". Πώς; Το δικαστήριο δέχτηκε το συνταγματικό δικαίωμα στο δημοψήφισμα, αλλά ισχυρίστηκε ότι η εκτέλεσή του θα έθετε σε κίνδυνο άλλες συνταγματικές αξίες στις οποίες θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στην οικονομική κρίση: η αποτελεσματική λειτουργία του κρατικού μηχανισμού, ιδιαίτερα για τη δημιουργία συνθηκών για την οικονομική ανάπτυξη, η πραγμάτωση, ικανοποίηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ιδιαίτερα των δικαιωμάτων στην κοινωνική ασφάλιση και στην ελεύθερη οικονομική πρωτοβουλία.

Με λίγα λόγια, εκτιμώντας τις επιπτώσεις του δημοψηφίσματος, το δικαστήριο απλώς αποδέχτηκε ως γεγονός ότι η αποτυχία να υπακούσουν στις επιταγές των διεθνών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων (ή να ανταποκρίθούν στις προσδοκίες τους) μπορεί να οδηγήσει σε πολιτική και οικονομική κρίση, και ως εκ τούτου είναι αντισυνταγματική. Για να το θέσω ωμά: απο τη στιγμή που η πλήρωση αυτών των επιταγών και προσδοκιών είναι η προϋπόθεση για τη διατήρηση της συνταγματικής τάξης, έχουν προτεραιότητα σε σχέση με το Σύνταγμα (και ως εκ τούτου σε σχέση  με τη κρατική κυριαρχία).

Η Σλοβενία μπορεί να είναι μια μικρή χώρα, αλλά η απόφαση αυτή είναι ένα σύμπτωμα μιας παγκόσμιας τάσης στη κατεύθνση του περιορισμού της δημοκρατίας. Η ιδέα είναι ότι, σε μια περίπλοκη οικονομική κατάσταση όπως η σημερινή, η πλειοψηφία των ανθρώπων δεν έχουν τα προσόντα να αποφασίζουν - δεν γνωρίζουν τις καταστροφικές συνέπειες που θα προέκυπταν εάν τα αιτήματά τους ικανοποιούνταν. Η επιχειρηματολογία αυτή δεν είναι νέα. Σε μια τηλεοπτική συνέντευξη πρίν από δύο χρόνια, ο κοινωνιολόγος Ralf Dahrendorf συνέδεσε την αυξανόμενη δυσπιστία για τη δημοκρατία με το γεγονός ότι, μετά από κάθε επαναστατική αλλαγή, ο δρόμος για τη νέα ευημερία περνά μέσα από μια «κοιλάδα των δακρύων». Μετά την κατάρρευση του σοσιαλισμού, δεν μπορεί κανείς να περάσει άμεσα στην αφθονία μιας επιτυχημένης οικονομίας της αγοράς: η περιορισμένη, αλλά πραγματική, σοσιαλιστική ευημερία και ασφάλεια πρέπει να διαλυθούν, και τα πρώτα βήματα είναι απαραίτητα οδυνηρά. Το ίδιο ισχύει και για τη Δυτική Ευρώπη, όπου το πέρασμα από το κράτος πρόνοιας που δημιουργήθηκε μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο στη νέα παγκόσμια οικονομία προϋποθέτει επίπονες απώλειες, λιγότερη ασφάλεια, λιγότερη εγγυημένη κοινωνική φροντίδα. Για τον Dahrendorf, το πρόβλημα συμπυκνώνεται στο απλό γεγονός ότι αυτό το οδυνηρό πέρασμα από την «κοιλάδα των δακρύων» διαρκεί περισσότερο από το μεσοδιάστημα μεταξύ των εκλογών, έτσι ώστε να είναι μεγάλος ο πειρασμός να αναβάλουν τις δύσκολες αλλαγές για βραχυπρόθεσμα εκλογικά οφέλη.

Γι 'αυτόν, το παράδειγμα εδώ είναι η απογοήτευση των μεγάλων στρωμάτων στις μετα-κομμουνιστικές χώρες με τα οικονομικά αποτελέσματα της νέας δημοκρατικής τάξης: τις ένδοξες μέρες του 1989, ταύτισαν τη δημοκρατία με την αφθονία των δυτικών καταναλωτικών κοινωνιών . Και 20 χρόνια αργότερα , με την αφθονία να αγνοείται ακόμη, τώρα κατηγορούν την ίδια την δημοκρατία.

Δυστυχώς, ο Dahrendorf επικεντρώνεται πολύ λιγότερο στον αντίθετο πειρασμό: αν η πλειοψηφία αντιστέκεται στις απαραίτητες διαρθρωτικές αλλαγές στην οικονομία, δεν θα ήταν ένα από τα λογικά συμπεράσματα ότι, για μια δεκαετία ή κάπου τόσο, μια φωτισμένη ελίτ θα πρέπει να πάρει την εξουσία, ακόμη και με μη δημοκρατικά μέσα, ώστε να επιβάλει τα απαραίτητα μέτρα και έτσι να θέσει τα θεμέλια για μια πραγματικά σταθερή δημοκρατία;

Σε αυτές τις γραμμές, ο δημοσιογράφος Fareed Zakaria επεσήμανε πώς η δημοκρατία μπορεί μόνο να "πιάσει" σε οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες. Αν οι αναπτυσσόμενες χώρες είναι "πρόωρα εκδημοκρατισμένες", το αποτέλεσμα είναι ένας λαϊκισμός που καταλήγει σε οικονομική καταστροφή και πολιτικό δεσποτισμό - καμία έκπληξη ότι σήμερα οι πιο επιτυχημένες οικονομικά χώρες του Τρίτου Κόσμου (Ταϊβάν, Νότια Κορέα, Χιλή) αγκάλιασαν την πλήρη δημοκρατία μόνο μετά από μια περίοδο αυταρχικής εξουσίας. Και, επιπλέον, αυτή η γραμμή σκέψης δεν παρέχει το καλύτερο επιχείρημα για το αυταρχικό καθεστώς στην Κίνα;

Αυτό που είναι καινούργιο σήμερα είναι ότι, με την οικονομική κρίση που ξεκίνησε το 2008, αυτή η ίδια η δυσπιστία προς την δημοκρατία – που κάποτε περιορίζοταν σε χώρες του τρίτου κόσμου ή στις μετα-κομμουνιστικές αναπτυσσόμενες χώρες - κερδίζει έδαφος στον ίδιο τον ανεπτυγμένο δυτικό κόσμο: ο,τι πριν μια ή δύο δεκαετίες πριν ήταν απλώς συγκαταβατικές συμβουλές σε άλλους, τώρα αφορά τους εαυτούς μας.

Το λιγότερο που μπορούμε να πούμε είναι ότι αυτή η κρίση προσφέρει την απόδειξη ότι δεν είναι οι άνθρωποι αλλά οι ειδικοί οι ίδιοι που δεν ξέρουν τι κάνουν. Στη Δυτική Ευρώπη, είμαστε μάρτυρες της αυξανόμενης αδυναμίας της άρχουσας τάξης - γνωρίζουν όλο και λιγότερο το πώς να κυβερνούν. Κοιτάξτε πώς η Ευρώπη διαχειρίζεται την ελληνική κρίση: ασκεί πίεση στην Ελλάδα για να αποπληρώσει τα χρέη, αλλά την ίδια στιγμή καταστρέφει την οικονομία της μέσω των αυστηρών μέτρων λιτότητας και καθιστώντας έτσι βέβαιο ότι το ελληνικό χρέος δεν θα αποπληρωθεί.

Στο τέλος του περασμένου Οκτωβρίου, το ίδιο το ΔΝΤ κυκλοφόρησε έρευνα που δείχνει ότι η οικονομική ζημία από τα επιθετικά μέτρα λιτότητας μπορεί να είναι έως και τρεις φορές μεγαλύτερη από ό, τι είχε αρχικά υποτεθεί, με αποτέλεσμα να ακυρώσει τις δικές του συμβουλές για λιτότητα στην κρίση της ευρωζώνης. Τώρα, το ΔΝΤ παραδέχεται ότι το να αναγκάζει την Ελλάδα και τις άλλες επιβαρυμένες με χρέος χώρες να μειώσουν τα ελλείμματά τους πολύ γρήγορα θα ήταν αντιπαραγωγικό, αλλά μόνο αφού έχουν ήδη χαθεί εκατοντάδες χιλιάδες θέσεις εργασίας εξαιτίας αυτών των "λανθασμένων υπολογισμών".

Και εδώ έγκειται το πραγματικό μήνυμα των "παράλογων" λαϊκών διαμαρτυριών σε όλη την Ευρώπη: οι διαδηλωτές γνωρίζουν πολύ καλά τι δεν ξέρουν. Δεν προσποιούνται οτι έχουν γρήγορες και εύκολες απαντήσεις. Αλλά αυτό που το ένστικτό τους τους λέει είναι παρ' όλα αυτά αλήθεια - ότι αυτοί που είναι στην εξουσία επίσης δεν γνωρίζουν τι δεν ξέρουν. Στην Ευρώπη σήμερα, οι τυφλοί οδηγούν τους τυφλούς.

Πηγή: Guardian
Μετάφραση: Αντώνης Γαλανόπουλος