Ουμπέρτο Έκο: «Πολιτισμός, η μόνη μας ταυτότητα»

Ο Ουμπέρτο Έκο μόλις επέστρεψε στο γραφείο του στο Μιλάνο, μετά από ένα ταξίδι στο Παρίσι όπου ο Nicolas Sarkozy του απένειμε το έμβλημα του Ταξιάρχη της Λεγεώνας της Τιμής, η τρίτη ιεραρχική βαθμίδα αυτού του τάγματος. «Ήταν η στιγμή όπου η Γαλλία αγωνιζόταν να μην χάσει το ΑΑΑ, αλλά ο Sarkozy ήθελε ωστόσο να μου το παραδώσει ο ίδιος, το εκτίμησα. Αλλά πρέπει να πω ότι συγκινήθηκα το ίδιο όταν μου απένειμαν στην Ελλάδα το Σταυρό των Δωδεκανήσων. Η απονομή του εμβλήματος έγινε στο σπήλαιο της Πάτμου, όπου ο Άγιος Ιωάννης έγραψε την Αποκάλυψη!» λέει, γελώντας, ο Ιταλός συγγραφέας και σημειολόγος.

«Στην πραγματικότητα, ένα από τα πλεονεκτήματα της Ευρώπης είναι ότι ο πρόεδρος της Γερμανίας Christian Wulff και ο πρωθυπουργός της Ισπανίας Mariano Rajoy, τους οποίους δε γνωρίζω, μου εύχονται στα γενέθλια μου. Αφού σκοτωθήκαμε αναμεταξύ μας για πολλά χρόνια, είμαστε πλέον Ευρωπαίοι με βάση τον πολιτισμό.»
Μέσα από τα παράθυρα στο γραφείο του Ουμπέρτο Έκο ξεχωρίζει η απειλητική μάζα του κάστρου Sforza, του οποίου οι πύργοι και οι επάλξεις θυμίζουν τους πολέμους της ηπείρου από την εποχή του castrum portae Jovis, το φρούριο της πύλης του Δία, το οποίο βρίσκεται εκεί από τον 14ο αιώνα, μέχρι το κάστρο των Visconti και Sforza, το οποίο καταστράφηκε κατά τη μικρής διάρκειας εποχή της Χρυσής Δημοκρατίας, το 1447. Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι και ο Μπραμάντε έχουν εργαστεί μέσα σε αυτούς τους τοίχους. Σήμερα, οι τουρίστες έρχονται για να θαυμάσουν το γλυπτό Pieta Rondanini του Μιχαήλ Άγγελου.

«Αντιμέτωποι με την κρίση χρέους της Ευρώπης», συνεχίζει ο Ουμπέρτο Έκο, «και μιλάω ως κάποιος που δε ξέρει τίποτα για την οικονομία, πρέπει να θυμηθούμε ότι μόνο ο πολιτισμός, εκτός από τον πόλεμο, αποτελεί την ταυτότητα μας. Για αιώνες, Γάλλοι, Ιταλοί, Γερμανοί, Ισπανοί, Άγγλοι σκοτώνονταν αναμεταξύ τους. Βρισκόμαστε σε ειρήνη τα τελευταία εβδομήντα χρόνια και κανείς δεν παρατηρεί αυτό το αριστούργημα πλέον. Φανταστείτε σήμερα ότι αν ξεσπούσε ένας πόλεμος ανάμεσα στην Ισπανία και τη Γαλλία ή ανάμεσα στην Ιταλία και τη Γερμανία, αυτό θα προκαλούσε μόνο ιλαρότητα. Οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν ανάγκη τον εμφύλιο πόλεμο για να ενωθούν πραγματικά. Ελπίζω ότι ο πολιτισμός και η αγορά μάς αρκούν.»

Ο πρώην Υπουργός Εξωτερικών της Γερμανίας, Joschka Fischer, σε μια ομιλία του το 2000 στο πανεπιστήμιο του Humboldt στο Βερολίνο, δήλωσε ότι «το ευρώ είναι ένα πολιτικό σχέδιο», δηλαδή, χωρίς την ευρωπαϊκή ενοποίηση, το ενιαίο νόμισμα δε θα αρκούσε.
Ο Ουμπέρτο Έκο πίνει τον καφέ του ενώ σκέφτεται αυτή την πρόταση. Προτιμά το μεταμοντέρνο στυλ του Nespresso, ενώ η γερμανίδα γυναίκα του, Renate Ramge Eco, προτιμά τον παραδοσιακό ιταλικό καφέ μόκα. «Το 2012, η ευρωπαϊκή ταυτότητα είναι διαδεδομένη, αλλά “shallow” (ρηχή) – χρησιμοποιώ αυτή την αγγλική λέξη, η οποία δεν είναι ακριβώς ίδια με την ιταλική λέξη superficiale (επιφανειακή) και βρίσκεται ανάμεσα από τη λέξη “surface” (επιφάνεια) και τη λέξη “deep” (βάθος). Πρέπει να μετατρέψουμε την ευρωπαϊκή μας ταυτότητα σε κάτι πιο βαθύ, πριν η κρίση την καταστρέψει.
Οι οικονομικές εφημερίδες αναφέρουν ελάχιστα το πρόγραμμα διαπανεπιστημιακών ανταλλαγών Erasmus, αλλά το Erasmus δημιούργησε την πρώτη γενιά των νέων Ευρωπαίων. Για μένα, είναι μια γενετική επανάσταση: ένας νέος Καταλανός συναντά μια νέα Φλαμανδή, ερωτεύονται, παντρεύονται και γίνονται Ευρωπαίοι, όπως και τα παιδιά τους. Αυτό το πρόγραμμα θα έπρεπε να είναι υποχρεωτικό, όχι μόνο για τους φοιτητές αλλά και για τους οδηγούς ταξί, τους υδραυλικούς, τους εργάτες. Θα περνούσαν έτσι ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, για να μπορέσουν να ενταχθούν.»
Η ιδέα είναι ελκυστική, αλλά στις πιο δημοφιλείς γερμανικές εφημερίδες όπως και στα λαϊκά κόμματα σχεδόν παντού, στη Φιλανδία, στην Ουγγαρία, στην Ιταλία ή στη Γαλλία, την ευρωπαϊκή υπερηφάνεια διαδέχεται ο λαϊκισμός και η εχθρότητα προς τις άλλες χώρες της Ένωσης. «Για αυτό χαρακτηρίζω την ταυτότητά μας ως “shallow” (ρηχή). Οι ιδρυτές της Ευρώπης, Konrad Adenauer, Alcide De Gasperi, Jean Monnet ίσως είχαν ταξιδέψει λιγότερο – ο De Gasperi μιλούσε μόνο γερμανικά επειδή είχε γεννηθεί στην Αυστρο - Ουγγαρική αυτοκρατορία – και δεν είχαν ίντερνετ για να διαβάσουν ξένο τύπο. Η Ευρώπη που δημιούργησαν ήταν μια αντίδραση στον πόλεμο και έτσι μοιράστηκαν πόρους για να οικοδομήσουν την ειρήνη. Σήμερα, πρέπει να εργαστούμε για τη δημιουργία μιας βαθιάς και ουσιαστικής ταυτότητας.»

Ο Ουμπέρτο Έκο σκέφτεται αυτό που ο Βρετανός ιστορικός Geoffrey Barraclough ονομάζει “μεγάλης διάρκειας εμφύλιο πόλεμο στην Ευρώπη”, από την αρχή του πρώτου παγκοσμίου πολέμου το 1914 μέχρι την πτώση του τείχους του Βερολίνου το 1989, ένας βαθύς διχασμός στον οποίο η Ευρωπαϊκή Ένωση και το ευρώ έβαλαν τέλος, αλλά χρειάζεται χρόνος και υπομονή για να θεραπευτεί πλήρως. «Όταν πρότεινα, σε μια σύνοδο κορυφής των Ευρωπαίων δημάρχων, την ιδέα για ένα εκτεταμένο πρόγραμμα Erasmus για τεχνίτες και άλλους επαγγελματίες, ένας Ουαλός δήμαρχος φώναξε: «οι πολίτες μου δε θα το δεχτούν ποτέ!» (…)

Τα συμπτώματα αυτής της εύθραυστης ταυτότητας, που διαγνώστηκε από τον Ουμπέρτο Έκο, ήταν ήδη ορατά πριν την κρίση χρέους. Όταν το Σύνταγμα απορρίφθηκε από δημοψήφισμα και αυτό το αφηρημένο κείμενο – που γράφτηκε από πολιτικούς και χωρίς να δοθεί η δυνατότητα σε ανθρώπους του πολιτισμού να συμμετέχουν – δε συζητήθηκε ποτέ με τους πολίτες. Ή όταν τα τραπεζογραμμάτια σε ευρώ δεν είχαν τυπωμένα πάνω τους εικόνες μεγάλων ανδρών και γυναικών αλλά εικόνες τοπίων που στερούνταν κάθε συναίσθημα όπως στους πίνακες του ντε Κίρικο.

Το πρόβλημα χρονολογείται από το ερώτημα της θέσης του Θεού; Σε μια θρησκευτικότητα, που αυξάνει τον εικοστό πρώτο αιώνα στις Ηνωμένες Πολιτείες ενώ μειώνεται συνεχώς στην Ευρώπη; «Έτσι είναι. Στην εποχή όπου ο πάπας Ιωάννης Παύλος ο Β’ ήταν ακόμη ζωντανός, έγιναν πολλές συζητήσεις σχετικά με το αν θα έπρεπε να αναφερθούν στο Ευρωπαϊκό Σύνταγμα οι χριστιανικές ρίζες της ηπείρου. Τελικά κυριάρχησαν οι κοσμικοί και δεν έκαναν τίποτα για αυτό παρά τις αντιδράσεις της εκκλησίας. Υπήρχε ωστόσο μια τρίτη οδός, σίγουρα πιο δύσκολη, αλλά που θα μα έδινε σήμερα δύναμη: θα μιλούσαμε για ένα Σύνταγμα με όλες τις ρίζες μας, ελληνορωμαϊκές, εβραϊκές, χριστιανικές.»
«Στο παρελθόν μας βρίσκουμε την Αφροδίτη αλλά και τον Εσταυρωμένο, τη Βίβλο και τη νορβηγική μυθολογία, τα οποία θυμόμαστε με το έθιμο του χριστουγεννιάτικου δέντρου ή μέσα από τις γιορτές της Αγίας Λουκίας, του Αγίου Νικολάου και του Αϊ Βασίλη. Η Ευρώπη είναι μία ήπειρος που θα έπρεπε να συγχωνεύει πολλές ταυτότητες χωρίς να τις συγχέει. Με αυτή την ιδιότητα, που θα την χαρακτήριζα μοναδική, σκιαγραφεί το μέλλον της. Όσον αφορά τη θρησκεία, απαιτείται προσοχή. Πολλοί είναι αυτοί που δεν ακολουθούν τη μάζα, αλλά υποκύπτουν ωστόσο σε προλήψεις. Και πολλοί αυτοί που δεν ασχολούνται και κουβαλούν την εικόνα του Padre Pio στο πορτοφόλι τους.»

Πατέρας της σημειολογίας, ειδικός στην κουλτούρα της μάζας, συγγραφέας αιχμηρών και σίγουρων δοκιμίων όπως τα best seller, από Το Όνομα του Ρόδου (Grasset, 1980) μέχρι το τελευταίο χρονικά, Το Κοιμητήριο της Πράγας (Grasset, 2011), ο Ουμπέρτο Έκο, που πρόσφατα έκλεισε τα 80 – όταν κουράζεται καθώς ανεβαίνει μια σκάλα, λέει γελώντας: «Λοιπόν, φίλε μου, δεν είμαστε πλέον 70!» – δεν είναι απαισιόδοξος: «Με όλα της τα μειονεκτήματα, η παγκόσμια αγορά καθιστά τον πόλεμο λιγότερο πιθανό, ακόμη και ανάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Κίνα. Δε θα υπάρξουν ποτέ οι Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης σύμφωνα με το αμερικανικό μοντέλο, μια χώρα με μία κοινή γλώσσα (ακόμη και αν στην Αμερική, τα γερμανικά απειλούσαν την κυριαρχία των αγγλικών, που σήμερα δέχονται επίθεση από τα ισπανικά). Έχουμε πάρα πολλές γλώσσες και κουλτούρες, και αυτό το ένθετο (“Europa”, που δημοσιεύεται από έξι ευρωπαϊκές εφημερίδες) είναι μια αξιόλογη πρωτοβουλία και μόνο, επειδή μία “μοναδική” ευρωπαϊκή εφημερίδα αποτελεί για την ώρα ουτοπία. Το διαδίκτυο μας φέρνει αντιμέτωπους με τους άλλους και ακόμη και αν δε διαβάζουμε τον ρωσικό τύπο, μπορούμε να συμβουλευτούμε ρωσικές ιστοσελίδες και να έχουμε επίγνωση για την ύπαρξη άλλων. Συνεχίζω να πιστεύω ότι από τη Λισαβόνα μέχρι τη Βαρσοβία η απόσταση δεν είναι μεγαλύτερη από το Σαν Φρανσίσκο μέχρι τη Νέα Υόρκη. Θα παραμείνουμε μια ομοσπονδία, αλλά άρρηκτη.»

Και στα τραπεζογραμμάτια μας, ποιες φιγούρες πρέπει να απεικονίσουμε ώστε να θυμάται ο κόσμος ότι δεν είμαστε “shallow” (ρηχοί) Ευρωπαίοι, αλλά σε βάθος; «Ίσως όχι των πολιτικών και των ηγετών που μας έχουν διχάσει, ούτε του Cavour ούτε του Radetzky, αλλά κυρίως των ανθρώπων του πολιτισμού που μας ενώνουν, από τον Δάντη μέχρι τον Σαίξπηρ, από τον Μπαλζάκ μέχρι τον Ροσελίνι. Δεδομένου ότι ο Pierre Bayard έχει δίκιο, ότι γνωρίζουμε όλα τα βιβλία που δεν έχουμε ακόμη διαβάσει και ξέρουμε τους πολιτισμούς που αγνοούμε, με αυτό τον τρόπο η ευρωπαϊκή ταυτότητα θα γίνει, σιγά σιγά, πιο βαθιά.

Πηγή: Le Monde
Μετάφραση: Κωνσταντίνα Μαγγίνα