Ζαν Πωλ Σαρτρ: Υπαρξισμός και ανθρώπινα συναισθήματα

Θα επιθυμούσα στην προκειμένη περίσταση να υπερασπιστώ τον υπαρξισμό εναντίον κάποιον κατηγοριών που του έχουν απαγγελθεί. 

Αρχικά, έχει καταλογιστεί στον υπαρξισμό ότι προσκαλεί τους ανθρώπους να ασπαστούν ένα είδος μοιρολατρικής αταραξίας, καθώς, αφού καμία λύση δεν είναι δυνατή, θα πρέπει να θεωρήσουμε τη δράση σε αυτόν τον κόσμο -ως επί το πλείστον -αδύνατη. Τότε θα πρέπει να καταλήξουμε σε μια φιλοσοφία της ενατένησης, και εφόσον ο διαλογισμός θεωρείται πολυτέλεια, με φυσική επαγωγή καταλήγουμε σε μια αστική φιλοσοφία. Συγκεκριμένα, κομμουνιστές έχουν εξαπολύσει αυτές τις κατηγορίες. 

Στον αντίποδα, έχουμε κατηγορηθεί ότι αναλωνόμαστε στην ανθρώπινη υποβάθμιση, υπογραμμίζοντας παντού την πικρή, σκιερή και γλοιώδη και παραμελώντας το ευγενικό και το όμορφο, τη φωτεινή πλευρά της ανθρώπινης φύσης, όπως για παράδειγμα, σύμφωνα με τον Καθολικό κριτικό Mlle. Mercier, λησμονώντας το χαμόγελο ενός παιδιού. Και οι δύο πλευρές μας κατηγορούν ότι έχουμε αγνοήσει την ανθρώπινη αλληλεγγύη παρουσιάζοντας τον άνθρωπο ως απομονωμένη ύπαρξη. Οι κομμουνιστές ισχυρίζονται ότι η κυρίαρχη αιτία γι αυτό είναι το ότι χρησιμοποιούμε ως αφετηριακό σημείο την καθαρή υποκειμενικότητα, το καρτεσιανό σκέφτομαι. Με άλλα λόγια, την στιγμή εκείνη κατά την οποία ο άνθρωπος αποκτά πλήρη συνείδηση της σημασίας που έχει για εκείνον να υπάρχει ως απομονωμένη οντότητα. Ως αποτέλεσμα, δεν είμαστε ικανοί να επιστρέψουμε σε μια αλληλέγγυα κατάσταση με ανθρώπους που δεν είναι ο εαυτός τους, μια κατάσταση που δεν μπορούμε να προσεγγίσουμε με τη διανόηση. 

Από χριστιανική σκοπιά, έχουμε κατηγορηθεί ότι αρνούμαστε την πραγματικότητα και τη σοβαρότητα της ανθρώπινης δραστηριότητας, δεδομένου ότι αν απορρίψουμε τις εντολές του Θεού και τις αιώνιες αλήθειες, δεν απομένει τίποτα άλλο παρά καθαρή ιδιοτροπία, όπου καθένας επιτρέπεται να κάνει ό,τι τον ευχαριστεί και δεν δύναται- κατά την άποψή του- να καταδικάσει τις απόψεις και τις πράξεις των άλλων. 

Σήμερα, θα προσπαθήσω να απαντήσω σε αυτές τις διαφορετικές κατηγορίες. Πολλοί άνθρωποι θα εκπλαγούν από ό,τι διατυπώνεται εδώ για τον ανθρωπισμό. Θα προσπαθήσουμε να δούμε με ποιο τρόπο θα γίνει κατανοητός. Σε κάθε περίπτωση, αυτό που μπορεί να ειπωθεί από την αρχή, είναι ότι αυτό που εννοούμε τον όρο υπαρξισμός συνιστά μια θεωρία η οποία καθιστά δυνατή την ανθρώπινη ζωή, και επιπρόσθετα, διακηρύσσει ότι κάθε αλήθεια και κάθε δράση υπονοεί μια ανθρώπινη τοποθέτηση και μια ανθρώπινη υποκειμενικότητα. 

Όπως είναι ευρέως γνωστό, το βασικό κατηγορητήριο εναντίον μας, είναι ότι εστιάζουμε στην σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης ζωής. Κάποιος με πληροφόρησε πρόσφατα για μια κυρία, η οποία όταν άφησε να της ξεφύγει μια χυδαία λέξη σε μια στιγμή εκνευρισμού, απολογήθηκε λέγοντας «Νομίζω ότι γίνομαι υπαρξίστρια.». Κατά συνέπεια, ο υπαρξισμός έχει επικρατήσει να θεωρείται ως κάτι άσχημο. Και αυτό συμβαίνει γιατί αποκαλούμαστε νατουραλιστές. Και ακόμα κι αν είμαστε, ιδιαίτερη έκπληξη προκαλεί το γεγονός ότι σε αυτούς τους καιρούς πυροδοτούμε συναγερμό και σκάνδαλο περισσότερο απ΄ ό,τι ο νατουραλισμός όσο κατάλληλη κι αν θεωρείται αυτή η διατύπωση. Το είδος του ατόμου που μπορεί να πάρει στη βόλτα του ένα τέτοιο μυθιστόρημα όπως «Η Γη» του Ζολά, αηδιάζει μόλις αρχίζει να διαβάζει ένα υπαρξιακό μυθιστόρημα. Το είδος του ατόμου που είναι συμφιλιωμένο με τη σοφία της ηλικίας –το οποίο είναι ιδιαίτερα λυπηρό-μας βρίσκει ακόμα πιο θλιβερούς. Ωστόσο, τι θα μπορούσε να διαλύσει περισσότερο τις αυταπάτες από τις ρήσεις «η αληθινή φιλανθρωπία ξεκινά στο σπίτι» ή «ο αχρείος πάντα θα ανταποδίδει κακό για την καλοσύνη»; 

Γνωρίζουμε τα κοινότυπα σχόλια που διατυπώνονται όταν ανακύπτει το ζήτημα, σχόλια τα οποία έρχονται και προστίθενται στο ίδιο πράγμα: δεν θα έπρεπε να αγωνιζόμαστε ενάντια στις δυνάμεις που υπάρχουν, δεν θα έπρεπε να αντιστεκόμαστε στην εξουσία, δεν θα έπρεπε να προσπαθούμε να εξυψωθούμε από τη θέση μας. Κάθε δράση μη συμβατή με την εξουσία είναι ρομαντική, κάθε προσπάθεια που δεν βασίζεται στην παρελθούσα εμπειρία είναι καταδικασμένη σε αποτυχία. Η εμπειρία δείχνει ότι ο άνθρωπος ρέπει πάντα προς το πρόβλημα, ότι πρέπει να υπάρχει ένα δυνατό χέρι που θα τον κρατήσει υπό έλεγχο, και αν αυτό δε συμβεί, θα επικρατήσει αναρχία. Υπάρχουν ακόμη, άνθρωποι που συνεχίζουν να αναμασούν αυτά τα μελαγχολικά παλιά ρητά, οι άνθρωποι που λένε «Έτσι είναι ο άνθρωπος» κάθε φορά που μια λιγότερο ή περισσότερη απεχθής πράξη επισημαίνεται σε αυτούς, οι άνθρωποι που υπερχορταίνουν τους εαυτούς τους με ρεαλιστικά τραγουδάκια. Αυτοί είναι οι άνθρωποι που κατηγορούν τον υπαρξισμό ότι είναι πολύ ζοφερός, και σε τέτοιο βαθμό που αναρωτιέμαι αν παραπονούνται γι αυτό, όχι για την απαισιοδοξία του, αλλά περισσότερο για την αισιοδοξία του. Μπορεί να είναι ότι αυτό που πραγματικά τους τρομάζει στη θεωρία που θα προσπαθήσω να παρουσιάσω εδώ είναι ότι αφήνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα επιλογής; Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, θα πρέπει να το επανεξετάσουμε σε ένα αυστηρά φιλοσοφικό επίπεδο. Τι εννοείται με τον όρο υπαρξισμός; 

Οι περισσότεροι άνθρωποι που χρησιμοποιούν τον όρο, θα αισθάνονταν μάλλον αμήχανα εάν έπρεπε να τον εξηγήσουν, δεδομένου ότι τώρα που ο όρος καλύπτει ευρύ φάσμα, ακόμα και το έργο ενός μουσικού ή ζωγράφου καλείται υπαρξιακό. Ένας αρθρογράφος σε κουτσομπολίστικη στήλη στο Clartes υπογράφει ως «Ο Υπαρξιστής», με αποτέλεσμα ως τώρα όρος να έχει επεκταθεί πολύ σημασιολογικά και να περιλαμβάνει τόσα πολλά νοήματα, ώστε πλέον να σημαίνει απολύτως τίποτα. Φαίνεται πως η ανάγκη για μια προηγμένη θεωρία, ανάλογη του σουρεαλισμού, οι άνθρωποι που διψούν για σκάνδαλα και αναταραχή στρέφονται προς αυτήν την φιλοσοφία, η οποία από άλλες απόψεις δεν εξυπηρετεί καθόλου τους σκοπούς τους σε αυτόν τον τομέα. 

Στην πραγματικότητα, πρόκειται για τη λιγότερο σκανδαλώδη, και την πιο απέριττη θεωρία. Προορίζεται αυστηρά για ειδικούς και φιλοσόφους. Ωστόσο, μπορεί να οριστεί εύκολα. Αυτό που περιπλέκει την κατάσταση είναι ότι υπάρχουν δύο είδη υπαρξιστών. Πρώτον, αυτοί που είναι χριστιανοί, ανάμεσα στους οποίους θα συμπεριλάβω τον Jaspers και τον Gabriel Marcel, που είναι και οι δύο καθολικοί. Και από την άλλη πλευρά, υπάρχουν οι αθεϊστές υπαρξιστές, ανάμεσα στους οποίους κατατάσσω τον Heidegger και μετά τους Γάλλους υπαρξιστές και τον εαυτό μου. Σημείο τομής όλων είναι ότι θεωρούν ότι η ύπαρξη προηγείται της ουσίας, ή αλλιώς, αν προτιμάτε, ότι η υποκειμενικότητα πρέπει να είναι το σημείο εκκίνησης. 

Τι θα πει αυτό; Ας εξετάσουμε ένα αντικείμενο που έχει κατασκευαστεί, για παράδειγμα ένα βιβλίο ή έναν χαρτοκόπτη. Εδώ υπάρχει ένα αντικείμενο που έχει κατασκευαστεί από έναν τεχνίτη του οποίου η έμπνευση προήλθε από μια έννοια. Αναφέρθηκε στην έννοια του τι είναι ένας χαρτοκόπτης και με τον ίδιο τρόπο σε μια γνωστή μέθοδο παραγωγής, η οποία αποτελεί μέρος της έννοιας, κάτι που σε μεγάλο βαθμό είναι μια ρουτίνα. Έτσι ο χαρτοκόπτης είναι από τη μία ένα αντικείμενο που παράγεται με ένα συγκεκριμένο τρόπο και από την άλλη ένα αντικείμενο που προορίζεται για συγκεκριμένη χρήση. Μάλιστα, κανείς δεν μπορεί να φανταστεί έναν άνθρωπο να κατασκευάζει έναν χαρτοκόπτη χωρίς να γνωρίζει για ποιο λόγο αυτός θα χρησιμοποιηθεί. Ως εκ τούτου, επιτρέψτε μας να πούμε ότι, για το χαρτοκόπτη, κατ’ ουσίαν, είναι το σύνολο και των δύο ρουτινών παραγωγής καθώς και οι ιδιότητες, που καθιστούν δυνατή την παραγωγή και τον προσδιορισμό του, που προηγούνται της ύπαρξης. Έτσι, η παρουσία του χαρτοκόπτη ή ενός βιβλίου μπροστά μου είναι προκαθορισμένη. Συνεπώς, έχουμε εδώ μια τεχνική άποψη του κόσμου, σύμφωνα με την οποία μπορούμε να πούμε ότι η παραγωγή προηγείται της ύπαρξης. 

Όταν συλλαμβάνουμε το Θεό ως Δημιουργό , Αυτός γενικότερα στοιχειοθετείται ως ένα ανώτερο είδος τεχνίτη. Όποιο δόγμα κι αν εξετάζει κανείς, είτε σε κάποιον αρέσει η θεωρία του Καρτέσιου είτε του Leibniz, εμείς πάντα παραδεχόμαστε ότι η βούληση περισσότερο ή λιγότερο ακολουθεί την κατανόηση, ή, τουλάχιστον, τη συνοδεύει και ότι όταν ο Θεός δημιουργεί, γνωρίζει επακριβώς τι δημιουργεί. Έτσι, η έννοια του ανθρώπου στο νου του Θεού είναι συγκρίσιμη με την έννοια του χαρτοκόπτη στο νου του κατασκευαστή, και ακολουθώντας ορισμένες τεχνικές και μια έννοια, ο Θεός δημιουργεί τον άνθρωπο, όπως ακριβώς ο τεχνίτης, ακολουθώντας έναν ορισμό και μια τεχνική, κατασκευάζει έναν χαρτοκόπτη. Κατά συνέπεια, κάθε ανθρώπινο υποκείμενο συνιστά την πραγμάτωση μιας συγκεκριμένης έννοιας στη θεία νοημοσύνη. 

Στον 18ο αιώνα, η αθεΐα των φιλοσόφων απέρριπτε την ιδέα του Θεού, αλλά όχι και τόσο την ιδέα ότι η ουσία προηγείται της ύπαρξης. Σε κάποιο βαθμό, η ιδέα αυτή βρίσκεται παντού. Την εντοπίζουμε στον Diderot, στον Voltaire ακόμα και στον Kant. Ο άνθρωπος έχει μια ανθρώπινη φύση. Αυτή η ανθρώπινη φύση, που αποτελεί την ουσία της έννοιας του ανθρώπου, ενυπάρχει σε όλους τους ανθρώπους, γεγονός που συνεπάγεται ότι κάθε άνθρωπος αποτελεί μια συγκεκριμένη έκφανση μιας παγκόσμιας έννοιας, του ανθρώπου. Στον Kant, το αποτέλεσμα αυτής της καθολικότητας είναι ότι ο άγριος άνθρωπος, ο φυσικός άνθρωπος και ο αστός, περιβάλλονται από τον ίδιο ορισμό και έχουν τις ίδιες βασικές ιδιότητες. Επομένως, και εδώ η ουσία του ανθρώπου προηγείται της ιστορικής ύπαρξης που συναντάμε στη φύση. 

Ο αθεϊστικός υπαρξισμός, τον οποίο εγώ εκπροσωπώ, παρουσιάζει μεγαλύτερη συνεκτικότητα, υποστηρίζει ότι αν ο Θεός δεν υπάρχει, υπάρχει τουλάχιστον ένα ον του οποίου η ύπαρξη προηγείται της ουσίας, ένα ον που υπάρχει πριν να μπορέσει να καθοριστεί από οποιαδήποτε έννοια, και αυτό το ον είναι ο άνθρωπος , ή ,όπως λέει ο Heidegger, η ανθρώπινη πραγματικότητα. Τι σημαίνει η ρήση ότι η ύπαρξη προηγείται της ουσίας; Σημαίνει ότι, πρώτα απ’ όλα, ο άνθρωπος υπάρχει, εμφανίζεται στο προσκήνιο και μόνο μεταγενέστερα προσδιορίζει ο ίδιος τον εαυτό του. Αν ο άνθρωπος, όπως τον συλλαμβάνει ο υπαρξισμός, είναι απροσδιόριστος, είναι διότι στην αρχή δεν είναι τίποτα. Μόνο αργότερα θα είναι κάτι, και ο ίδιος θα έχει διαμορφώσει αυτό που θα είναι. Συνεπώς, δεν υπάρχει ανθρώπινη φύση, καθότι δεν υπάρχει Θεός για να την συλλάβει. Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο ό,τι ο ίδιος αντιλαμβάνεται ότι είναι ο εαυτός του, αλλά και ό,τι θελήσει ο ίδιος να είναι έπειτα από αυτήν την ώθηση προς την ύπαρξη. 

Ο άνθρωπος δεν είναι τίποτα άλλο, παρά αυτό που κάνει για τον εαυτό του/ παρά το πώς αξιοποιεί τον εαυτό του . Αυτή είναι η πρώτη αρχή του υπαρξισμού. Είναι επίσης αυτό που αποκαλείται υποκειμενικότητα, το όνομα που μας αποδίδεται όταν απαγγέλλονται κατηγορίες εναντίον μας. Αλλά τι εννοούμε με αυτό, αν όχι ότι ο άνθρωπος έχει μεγαλύτερη αξιοπρέπεια από μία πέτρα ή ένα τραπέζι; Για μας σημαίνει ότι ο άνθρωπος υπάρχει πρώτα, δηλαδή ο άνθρωπος πρώτα απ’ όλα είναι το ον που εκσφενδονίζει τον εαυτό του προς ένα μέλλον και που συνειδητά οραματίζεται τον εαυτό του ως ύπαρξη του μέλλοντος. Ο άνθρωπος είναι αρχικά, είναι ένα σχέδιο με επίγνωση του εαυτού του, πέρα από μία μικρή μονάδα από βρύα, μια ποσότητα σκουπιδιών ή ένα κουνουπίδι τίποτε δεν προϋπάρχει του σχεδίου. Δεν υπάρχει τίποτα στον ουρανό. Ο άνθρωπος θα είναι ό,τι έχει σχεδιάσει να είναι. ‘Όχι ό,τι θα θελήσει να είναι. Διότι, με τη λέξη «βούληση» γενικά εννοούμε μια συνειδητή απόφαση, η οποία είναι μεταγενέστερη αυτού που έχουμε ήδη κατορθώσει για τον εαυτό μας. Εγώ ενδεχομένως να επιθυμώ να γίνω μέλος ενός πολιτικού κόμματος, να γράψω ένα βιβλίο ή και να παντρευτώ. Αλλά όλα αυτά είναι μονάχα μια εκδήλωση από μια παλαιότερη, πιο αυθόρμητη επιλογή που καλείται «βούληση». Όμως, αν η ύπαρξη προηγείται της ουσίας, ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για την παρουσία του, για τον τρόπο ύπαρξής του. Γι αυτό, πρώτη κίνηση του υπαρξισμού είναι να καταστήσει τον άνθρωπο ικανό να αναγνωρίσει αυτό που είναι καθώς και να αναλάβει ο ίδιος την ευθύνη της ύπαρξής του κατ’ αποκλειστικότητα. Και όταν λέμε ότι ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τον εαυτό του, δεν εννοούμε ότι φέρει την ευθύνη για την ατομικότητά του, αλλά για το σύνολο της ανθρωπότητας. 

Ο όρος υποκειμενισμός έχει δύο ερμηνείες, και οι αντίπαλοί μας τις αξιοποιούν και τις δύο. Ο υποκειμενισμός αφενός, σημαίνει ότι ένα άτομο επιλέγει και διαμορφώνει τον εαυτό του και αφετέρου ότι είναι δυνατό για τον άνθρωπο να ξεπεράσει την ανθρώπινη υποκειμενικότητα. Η δεύτερη απ’ αυτές είναι και η βασική έννοια του υπαρξισμού. Όταν λέμε ότι ο άνθρωπος επιλέγει τον εαυτό του, εννοούμε ότι όλοι δρουν παρομοίως. Αλλά επίσης, εννοούμε ότι με αυτή την επιλογή ο ίδιος επιλέγει όλους τους ανθρώπους. Στην πραγματικότητα, για τη δημιουργία του ανθρώπου που θέλουμε να είναι, δεν υπάρχει ούτε μία από τις πράξεις μας που να μην δημιουργεί συγχρόνως μια εικόνα του ανθρώπου, όπως πιστεύουμε ότι θα έπρεπε να είναι. Για να επιλέξει να είναι το ένα ή το άλλο πρέπει να εκτιμήσει την αξία αυτού που επιλέγει, γιατί ποτέ δεν μπορούμε να επιλέξουμε το κακό. Επιλέγουμε πάντα το καλό, και τίποτα δεν μπορεί να είναι καλό για εμάς, χωρίς να είναι καλό για όλους. 

Εάν, από την άλλη πλευρά, η ύπαρξη προηγείται της ουσίας, και αν δεχτούμε ότι υπάρχουμε και πλάθουμε την εικόνα μας, αφενός, και ταυτόχρονα η εικόνα ισχύει για όλους και για ολόκληρη την εποχή μας. Έτσι, η ευθύνη μας είναι μεγαλύτερη απ’ ό,τι θα μπορούσαμε να είχαμε υποθέσει, επειδή περιλαμβάνει ολόκληρη την ανθρωπότητα. Αν εγώ είμαι ένας εργάτης και επιλέξω να ενταχθώ σε ένα χριστιανικό συνδικαλιστικό σωματείο, παρά να είμαι κομμουνιστής, κι αν με το να γίνω μέλος επιθυμώ να προβάλω ότι το καλύτερο για τον άνθρωπο είναι η παραίτηση και ότι η βασιλεία του ανθρώπου δεν υφίσταται σε αυτόν τον κόσμο, δεν περιορίζομαι μόνο στην δική μου υπόθεση αλλά επιζητώ την παραίτηση για όλους. Συνεπώς, η πράξη μου εμπλέκει ολόκληρη την ανθρωπότητα. Για να περάσω σε μια πιο προσωπική υπόθεση, αν εγώ θέλω να παντρευτώ, να κάνω παιδιά, ακόμα κι αν αυτός ο γάμος εξαρτάται απόλυτα από τις δικές μου προδιαγραφές, το δικό μου πάθος ή επιθυμία, εμπλέκω όλη την ανθρωπότητα στη μονογαμία και όχι μόνο τον εαυτό μου. Ως εκ τούτου, είμαι υπεύθυνος για τον εαυτό μου και για όλους τους άλλους. Δημιουργώ μια εικόνα του ανθρώπου δικής μου επιλογής. Επιλέγοντας τον εαυτό μου, επιλέγω την εικόνα της ανθρωπότητας. 

Πηγή: (the cry) a cry towards the absurd

Μετάφραση: Τσιμοπούλου Σταματίνα