Εξευρωπαϊσμός από τα κάτω: Η δημοκρατία ως μοχλός της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης

Μπορεί η δημοκρατία να είναι το εγχείρημα που θα οδηγήσει στην περαιτέρω Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση; Η κοινωνική επιστήμονας Donatella Della Porta προσφέρει μια διάγνωση της τρέχουσας κατάστασης της Ευρωπαϊκής δημοκρατίας, και μας λέει αν τα σημερινά κινήματα υπέρ της δημοκρατίας έχουν το δυναμικό να γίνουν οι κινητήριες δυνάμεις μιας πιο ενωμένης Ευρώπης.

Αυτό το άρθρο είναι μια επεξεργασμένη συλλογή των απαντήσεων της Καθηγήτριας Donatella Della Porta σε ερωτήσεις του Green European Journal.

Η Ευρωπαϊκή δημοκρατία - από κοινού με την Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση - βρίσκεται σε βαθιά κρίση νομιμοποίησης, καθώς οι πολιτικές λιτότητας άλλα και άλλες εξελίξεις έχουν θέσει ακραίες πιέσεις σε αυτό. Οι αποφάσεις σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν μετακινηθεί προς τους λιγότερο διαφανείς θεσμούς, όπως η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ), και το Συμβούλιο Οικονομικών και Δημοσιονομικών Υποθέσεων (ECOFIN). Μεταξύ των πολιτών της Ευρώπης υπάρχει δυσαρέσκεια για το γεγονός ότι στην Ευρώπη σήμερα η έμφαση δίνεται στις ρυθμιστικές ιδέες παρά στις δημοκρατικές ιδέες, και ο κύριος στόχος της Ε.Ε. φαίνεται να είναι η επέκταση των ελευθεριών της αγοράς, παρά η  βελτίωση της κοινωνικής ευημερίας του λαού της. Κοιτάζοντας στα στατιστικά στοιχεία της ίδια της Ε.Ε., όπως είναι το Ευρωβαρόμετρο, θα μπορούσε κανείς να δει εγκαίρως τα προφανή προειδοποιητικά σημάδια, αλλά τα θεσμικά όργανα της Ε.Ε. απλά τα αγνόησαν.

Πριν από μια δεκαετία, τα δύο τρίτα των Ευρωπαίων πολιτών δήλωναν ότι εμπιστεύονταν την Ευρώπη. Τώρα, περίπου τα δύο τρίτα λένε ότι δεν την εμπιστεύονται. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι συνδέουν την Ευρώπη με αρνητικά συναισθήματα, και η δυσπιστία για τους Ευρωπαϊκούς θεσμούς έχει αυξηθεί στο μέγιστο βαθμό στην Ευρωπαϊκή περιφέρεια, ιδιαίτερα στη Νότια Ευρώπη. Το ποσοστό των πολιτών στα νότια κράτη μέλη που έχουν θετικά συναισθήματα για την Ε.Ε. είναι κάτω από δέκα τοις εκατό σήμερα.

Η Αριστερά δεν μπορεί απλώς να απορρίπτει αυτή την εξέλιξη ως σημάδι της δεξιάς λαϊκιστικής απόρριψης της Ευρώπης. Πολλοί από εκείνους που (ακόμα και πριν από μερικά χρόνια) αγωνίζονταν για μια άλλη Ευρώπη είναι πλέον δυσαρεστημένοι με ό, τι έχει καταλήξει να είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση. Έτσι, σήμερα, οι άνθρωποι είναι όλο και πιο σκεπτικοί σχετικά με τη δυνατότητα οικοδόμησης δημοκρατικών θεσμών σε ευρωπαϊκό επίπεδο.

Οι ευρωπαϊκοί θεσμοί δεν υπήρξαν ποτέ τέλειοι

Η δημοκρατία σε επίπεδο Ε.Ε. ήταν πάντα προβληματική. Ακόμη και πολιτικοί επιστήμονες που είναι φιλικοί προς την Ε.Ε. και τις διαδικασίες της πάντοτε έλεγαν ότι υπάρχουν προκλήσεις, που είναι δύσκολο να αντιμετωπιστούν μέσω της ανάπτυξης εκλογικά υπόλογων θεσμικών οργάνων. Υπήρξαν ορισμένα σημαντικά ελλείμματα στην κατασκευή των δημοκρατικών θεσμών, ιδιαίτερα των πολιτικών κομμάτων και των πολιτικών εκλογών.

Για μεγάλο χρονικό διάστημα, οι ευρωπαϊκές εκλογές έτειναν να είναι εκλογές δεύτερης κατηγορίας: οι άνθρωποι είχαν μικρό ενδιαφέρον για την ευρωπαϊκή πολιτική και έτειναν να ψηφίζουν για τα εθνικά θέματα. Και συχνά οι εθνικές προτεραιότητες ήταν αυτές που καθόριζαν τα θέματα στους ίδιους τους θεσμούς - ακόμη και οι βουλευτές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου είχαν την τάση να ψηφίζουν με κριτήριο την εθνική αφοσίωση και όχι την συμμετοχή τους σε μια πολιτική ευρω-ομάδα. Επιπλέον, η δημοκρατική διαλεκτική μεταξύ των διαφορετικών θέσεων δεν έχει αναπτυχθεί ποτέ πραγματικά στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, καθώς η δυναμική βασιζόταν σε ευρείες συμμαχίες. Έτσι, υπήρχε περιορισμένη δυνατότητα δημιουργίας μιας διαβουλευτικής αρένας. Αυτό είναι κάτι που έχει απογοητεύσει πολλούς πολίτες, οι οποίοι θεωρούν πολύ περιορισμένη την ικανότητά τους να ακουστούν σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σε χώρες όπως η Ελλάδα, η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ιταλία, υπήρξε αυξημένη δυσαρέσκεια, καθώς οι Ευρωπαϊκοί θεσμοί δεν έχουν δείξει σημάδια αλληλεγγύης προς εκείνους που βρίσκονται σε ανάγκη - ούτε καν οι Σοσιαλδημοκράτες.

Αλλά αυτό που προκάλεσε τη μέγιστη δυσαρέσκεια  στους ανθρώπους, από την έναρξη της οικονομικής κρίσης, είναι πιθανότατα το γεγονός ότι η Ε.Ε. (ιδίως, μέσω των οργάνων της Τρόικας) υπαγορεύει στα κράτη μέλη εντολές, που δεν υποστηρίζονται από το λαό και τα ίδια τα εθνικά κοινοβούλια τους. Επιπλέον, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ένας θεσμός που υποτίθεται ότι θα αποκτούσε περισσότερη δύναμη με τη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, έχει, στην πραγματικότητα, στερηθεί την εξουσία λήψης αποφάσεων. Καθώς βασικές αποφάσεις έχουν μετατοπιστεί προς τα λιγότερο ορατά και λιγότερο υπόλογα θεσμικά όργανα και διάφορες νέες ρυθμίσεις δημιουργούνται - που επιβάλλουν πολύ συγκεκριμένες πολιτικές περικοπών στις δημόσιες υπηρεσίες, ιδιωτικοποιήσεις και απελευθέρωση - πολλοί πολίτες αντιλαμβάνονται αυτή την εξέλιξη ως εκπλήρωση των συμφερόντων  των λίγων, και αύξηση των δεινών των πολλών. Πάρτε, για παράδειγμα, το θέμα της Ελλάδα και τη πιθανή χρεοκοπία, όπου οι αποφάσεις πάρθηκαν από τους Υπουργούς Οικονομικών της Ευρωζώνης, μετά την (προφανώς ανεπιτυχή) ιδέα ότι ο κύριος και μοναδικός στόχος πρέπει να είναι η υπεράσπιση της ελεύθερης αγοράς σε βάρος της κοινωνικής προστασίας. Αυτή είναι μια κενή  νοήματος και αντιλαϊκή μορφή πολιτικής.

Πίσω από τις κουρτίνες

Αυτό μας φέρνει στο παράδοξο της Ε.Ε.. Ενώ το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο δεν κάνει αρκετά, υπάρχει επίσης η εντύπωση ότι όλο και περισσότερες αποφάσεις λαμβάνονται σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά ότι αυτές οι αποφάσεις λαμβάνονται πίσω από κλειστές πόρτες. Αυτό που πραγματικά μετράει είναι το οικονομικό συμφέρον των ισχυρότερων κρατών μελών, ενώ οποιαδήποτε ιδέα οικοδόμησης της αλληλεγγύης χάνεται στον Ευρωπαϊκό διάλογο. Ενώ, επίσημα, τα εκλεγμένα όργανα έχουν μεγαλύτερη δύναμη, στην πραγματικότητα, το Δημοσιονομικό Σύμφωνο και παρόμοιες συμφωνίες που αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης επιβάλουν την διάλυση του ίδιου του μοντέλου της κοινωνικής Ευρώπης που είχε χρησιμοποιηθεί για τη νομιμοποίηση της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Οι αποφάσεις στη συνέχεια λαμβάνονται μακριά από αιρετά όργανα και μετατίθενται στην εκτελεστική εξουσία, στις αγορές, και σε λιγότερο ορατούς διεθνείς οργανισμούς, όπως η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ). Έχουν παίξει τεράστιο ρόλο στο να κάνουν τους ανθρώπους να πιστεύουν ότι δεν υπάρχει απολύτως κανένα εκλογικό ενδιαφέρον, διότι, σε αντίθεση με ό, τι θέλουν οι ψηφοφόροι, η τρόικα άρχισε να υπαγορεύει πόσο μπορούν να δαπανήσουν οι εθνικές κυβερνήσεις για την κοινωνική προστασία στο σπίτι.

Οι υπέρμαχοι της ανελεύθερης δημοκρατίας - Viktor Orbán, Jarosław Kaczyski, ή Marine Le Pen (η οποία δεν είναι ακόμη στην κυβέρνηση, αλλά θα μπορούσε σύντομα να είναι) - όλοι επωφελούνται από αυτή την εμφανή εξασθένιση των θεσμών της εκλογικής λογοδοσίας. Ουσιαστικά, η ανοιχτή τους επίθεση κατά της δημοκρατίας αποτελεί απάντηση σε μια προηγούμενη επίθεση στην ευρωπαϊκή δημοκρατία· μια επίθεση που έγινε από τους ίδιους τους Ευρωπαϊκούς θεσμούς.

Τα κοινωνικά δικαιώματα νομιμοποιούν τη Δημοκρατία

Η δημοκρατία έχει, στο παρελθόν, δημιουργηθεί από πολλούς διαφορετικούς θεσμούς: για παράδειγμα, το θεσμό της εκλογικής λογοδοσίας, αλλά και τους συμμετοχικούς θεσμούς, όπως τα πολιτικά κόμματα ή τις συνδικαλιστικές οργανώσεις. Και οι θεσμοί αυτοί συμπληρώθηκαν από τη λεγόμενη δημόσια σφαίρα (όπως θεωρητικοποιήθηκε από τον φιλόσοφο Jurgen Habermas), η οποία κατέστησε δυνατό το να συζητούνται τα πολιτικά θέματα, όχι μόνο εντός των παραπάνω οργάνων, αλλά και μεταξύ των ανθρώπων, καθώς και από τα κοινωνικά κινήματα διαφορετικού μεγέθους και μορφής. Με δεδομένη τη σταθερή παρακμή των παραδοσιακών κομμάτων και των συνδικαλιστικών οργανώσεων, οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών που δραστηριοποιούνται στη δημόσια σφαίρα έχουν γίνει πολύ σημαντικοί δημοκρατικοί θεσμοί στην εποχή μας.

Μέσα από τις δημόσιες σφαίρες, οι πολίτες έχουν συμμετάσχει ελέγχοντας όσους βρίσκονται στην εξουσία, και τα κοινωνικά κινήματα υπήρξαν πολύ σημαντικά για την ανάπτυξη νέων εννοιών της δημοκρατίας. Ήταν, για παράδειγμα, αυτά που εισήγαγαν την ιδέα των κοινωνικών δικαιωμάτων, όπως το δικαίωμα στην ευημερία των (προκειμένου να συμπληρώσουν τα ατομικά δικαιώματα, όπως αυτά της ιδιοκτησίας, ή τα πολιτικά δικαιώματα, όπως το δικαίωμα ψήφου). Τα κοινωνικά δικαιώματα έχουν νομιμοποιήσει τη δημοκρατία μεταξύ των ανθρώπων, καθώς έχουν καταφέρει να παρέχουν στους πολίτες προστασία.

Και τα κινήματα έχουν επίσης δημιουργήσει αρένες πρόσθετης δημοκρατικής ζωής. Τα εργατικά κινήματα έχουν, για παράδειγμα, συχνά ασκήσει πίεση στις κυβερνήσεις, όχι μόνο για δημοκρατία στα κοινοβούλια, αλλά και για δημοκρατία στα συμβούλια των εργατών. Το ίδιο έχει γίνει από φοιτητικά κινήματα για τη βελτίωση της συμμετοχής στα πανεπιστήμια, ενώ οι χρήστες των δημόσιων υπηρεσιών απαιτούν μεγαλύτερη συμμετοχή στη διαδικασία λήψης αποφάσεων.

Να είσαι μέρος της πολιτικής

Από την άποψη της συμμετοχής, πολλά κοινωνικά κινήματα έχουν όντως επιτύχει στην ενδυνάμωση των ανθρώπων δίνοντάς τους την αίσθηση ότι είναι μέρος της πολιτικής. Επιπλέον, έχουν αναπτύξει την ιδέα ότι δεν είναι μόνο θέμα συμπερίληψης πολλών ανθρώπων σε συμμετοχικούς μηχανισμούς, αλλά είναι επίσης σημαντική η δημιουργία χώρων στους οποίους μπορούν να υλοποιηθούν οι λεγόμενες διαβουλευτικές διαστάσεις της δημοκρατίας. Αυτό σημαίνει χώρους, χωρίς σχέσεις εξουσίας, όπου η υψηλής ποιότητας επικοινωνία δημιουργεί νέες συλλογικές ταυτότητες και αίσθημα αλληλεγγύης.

Αυτή η ανάπτυξη εναλλακτικών αντιλήψεων της δημοκρατίας έρχεται σε αντίθεση με την υπεραπλούστευση της έννοιας της δημοκρατίας σε θεσμικό επίπεδο, όπου η δημοκρατία έχει να κάνει με την αντιπροσώπευση και την πλειοψηφική λήψη αποφάσεων. Αυτά τα κινήματα έδωσαν αντίθετα σημασία σε ένα δημοκρατικό τρόπο παραγωγής ιδεών και όχι μόνο αποφάσεων. Αυτό πέρασε μέσα από την εισαγωγή της συναινετικής λήψης αποφάσεων: την ιδέα ότι μπορεί να δημιουργηθούν  χώροι προκειμένου οι κανονικοί, μη πολιτικοποιημένοι άνθρωποι να συμμετάσχουν στην πολιτική. Αυτή η ιδέα είναι θεμελιωδώς διαφορετική από το ελιτίστικο και μινιμαλιστικό όραμα της δημοκρατίας που είναι επίσης εμφανές στους σημερινούς αντιπροσωπευτικούς θεσμούς.

Οι ελίτ λένε, «χρειαζόμαστε ειδικούς, χρειαζόμαστε επαγγελματίες»· ενώ τα κινήματα λένε, «χρειαζόμαστε τους πολίτες, επειδή είναι επίσης ειδικοί και μπορούν να συνεισφέρουν τη δική τους γνώση για να διακρίνουμε προβλήματα και λύσεις».

Η ενδυνάμωση των ανθρώπων ήταν η μεγαλύτερη επίδραση των κοινωνικών κινημάτων, όπως το παγκόσμιο κίνημα δικαιοσύνης ή οι διαδηλώσεις κατά της λιτότητας, στην Ευρώπη και πέραν αυτής. Και αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό που τα κινήματα μπορούν να προσφέρουν ακόμα στην Ευρώπη. Στην Ισπανία και την Ελλάδα, μπορείς να δεις ότι οι άνθρωποι άρχισαν να εμπιστεύονται και πάλι την πολιτική. Την βλέπουν τώρα ως κάτι που τους ανήκει, και μέσω της οποίας έχουν το δικαίωμα να συμμετέχουν στις αποφάσεις που έχουν επιπτώσεις στις ζωές τους.

Δημιουργώντας ευρύτερη αλληλεγγύη

Οι Αγανακτισμένοι της Ισπανίας και άλλα κινήματα έχουν καταφέρει να παραγάγουν πολλούς νέους εναλλακτικούς θεσμούς, όπως οι συνελεύσεις των πολιτών, οι αυτοδιαχειριζόμενοι συνεταιρισμοί και άλλες μορφές πρωτοβουλιών αλληλεγγύης. Αυτοί οι οργανισμοί και τα κινήματα αποσκοπούν στην οικοδόμηση νέων μορφών κοινωνιών, ενώσεων, κοινωνικών κινημάτων, εναλλακτικών συνδικάτων, κλπ.  Μέσα από το έργο τους, έγινε φανερό ότι αν θέλουμε η δημοκρατία να είναι μια δύναμη συμπεριληπτικής ενσωμάτωσης δεν πρέπει να αφορά μόνο για την αντιπροσώπευση, αλλά και τη συμμετοχή. Επιπρόσθετα, δεν πρέπει απλώς να αφορά τη πλειοψηφική ψήφο, αλλά τη δημιουργία χώρων μέσω των οποίων απλοί πολίτες μπορούν να συμμετέχουν στην πολιτική. Επειδή αυτά είναι τα είδη των εμπειριών που μπορούν να έχουν μια ενδυναμωτική επίδραση, και μπορούν να φέρουν τους ανθρώπους πιο κοντά. Αυτό ήταν πολύ ορατό με το παράδειγμα των κινημάτων ενάντια στη λιτότητα σε όλη την Ευρώπη, όπου συμμετείχαν πολίτες από διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, γενιές, φύλα και θρησκείες. Αυτό το είδος της δημοκρατικής διαδικασίας φέρνει κάποια ελπίδα για την Ευρώπη.

Αυτό δίνει συνέχεια, σε κάποιο βαθμό, στην ιδέα μιας Ευρωπαϊκής δημοκρατίας οικοδομημένης από τα κάτω που είχε αναπτυχθεί στο πλαίσιο των λεγόμενων Ευρωπαϊκών Κοινωνικών Φόρουμ  στις αρχές της δεκαετίας του 2000, που συγκέντρωναν τα κοινωνικά κινήματα, τα συνδικάτα, τις ΜΚΟ και άλλα ενδιαφερόμενα μέρη. Έχουν αναπτύξει πολύ εξελιγμένες ιδέες για πιθανές δημοκρατικές εναλλακτικές σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, και μέσω αυτών, η Ευρώπη νομιμοποιήθηκε ως το κατάλληλο επίπεδο για να αντιμετωπιστούν αυτά τα ζητήματα. Οι προτάσεις για «μια άλλη Ευρώπη», μια δημοκρατική Ευρώπη της αλληλεγγύης, συνεπάγεται τη δημιουργία χώρων συναντήσεων μεταξύ των πολιτών για να επεξεργαστούν ιδέες σχετικά με κοινωνικές και περιβαλλοντικές πολιτικές, αλλά και την εξωτερική πολιτική για μια Ευρώπη της ειρήνης.

Η δημοκρατία σε ευρωπαϊκό επίπεδο μπορεί πράγματι να αναπτυχθεί μόνο αν τα δικαιώματα του πολίτη, όπως τα αστικά, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα, αναγνωρίζονται αντί να θεωρούνται υποταγμένα στη λεγόμενη λογική της αγοράς. Απαιτείται ο πολιτικός χαρακτήρας των αποφάσεων σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης να μην κρύβεται πίσω από μια παρωχημένη εικόνα μιας «καλοκάγαθης» Ευρώπης· αυτός ο χαρακτήρας θα πρέπει αντίθετα να αναγνωριστεί ρητά, και να αυξηθεί η δυνατότητα των πολιτών να συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Προς το παρόν, όμως, οι εξελίξεις στην Ε.Ε. έχουν απογοητεύσει εκείνους που ήλπιζαν σε μια διαδικασία εκδημοκρατισμού. Τα κινήματα ενάντια στην λιτότητα που έχουν αναπτυχθεί σε πολλές χώρες ενάντια στις πολιτικές λιτότητας, που καθοδηγούνται από ευρωπαϊκούς θεσμούς, εξακολουθούν να έχουν δυσκολίες στο συντονισμό και στη δημιουργία ευρύτερων μορφών αλληλεγγύης σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ορισμένες προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυνση, όπως οι Ευρωπαϊκές Ημέρες Αγώνα, ή η εκστρατεία Blockupy - που στόχευε στην ΕΚΤ – εξακολουθούν να παραμένουν πολύ πιο περιορισμένες στο πεδίο εφαρμογής και απεύθυνσης σε σχέση με τα Ευρωπαϊκά Κοινωνικά Φόρουμ. Η ίδια η ιδέα ότι η Ευρώπη είναι το κατάλληλο επίπεδο για να οικοδομηθεί η αλληλεγγύη αμφισβητείται, ιδιαίτερα ανάμεσα στη νέα γενιά, η οποία τείνουν να θεωρεί ότι  η ιδέα της Ευρώπης αλληλεπικαλύπτεται πάρα πολύ με την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν ζητήματα που θα μπορούσαν να εκκινήσουν ξανά μια διαδικασία εξευρωπαϊσμού από τα κάτω. Σήμερα βλέπω, στην πραγματικότητα, μερικές δυνατότητες για μια τέτοια διαδικασία. Μία πιθανότητα σχετίζεται με τα κινήματα που δείχνουν αλληλεγγύη σε σχέση με την προσφυγική κρίση, η οποία είναι πολύ καθαρά ένα ευρωπαϊκό πρόβλημα, όπου είναι πολύ σαφές ότι η αλληλεγγύη δεν μπορεί να εκφραστεί μόνο σε εθνικό επίπεδο, και μια λύση πρέπει να προέλθει μέσα από μια  δημοκρατική διαδικασία σε ένα ευρωπαϊκό επίπεδο. Και υπάρχει επίσης η Διατλαντική Εταιρική Σχέση Εμπορίου και Επενδύσεων (ΤΤΙΡ), απέναντι στην οποία η αντίθεση είναι πολύ ισχυρή σε όλη την Ευρώπη, με τη μεγάλη πλειοψηφία των πολιτών να την κατακρίνουν για τις πιθανές επιπτώσεις της στα κοινωνικά και περιβαλλοντικά δικαιώματα, και την ίδια τη προστασία των ανθρώπων πάνω από την αγορά. Το ερώτημα είναι μόνο αν οι νεότερες γενιές μπορούν να πειστούν ότι η ιδέα της Ευρώπης μπορεί επίσης να είναι μια συμπεριληπτική σύλληψη, και όχι μόνο αυτή η αποκλειστική  που γίνεται αντιληπτή σήμερα.

Μετάφραση: Αντώνης Γαλανόπουλος
Πηγή: Green European Journal